10-ilova
MUL’TIMEDIANI TA’LIMDA QO’LLASH SOHALARI
Hozirgi kunda o’quv jarayonini takomillashtirish va qo’llab-quvvatlash
uchun ishlab chiqilgan ko’pgina komp’юter dasturlari mavjud.
Ulardan ba’zilari ta’lim jarayoniga doimiy ravishda tatbiq etilmoqda.
Ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
• avtomatlashtirilgan o’quv tizimlari;
• ekspert o’rgatish tizimlari;
• o’quv ma’lumotlari bazasi;
• bilimlar bazasi;
• mul’timedia tizimlari;
• virtual voqelik tizimlari;
• ta’lim komp’юter telekommunikasiya tarmoqlari.
Avtomatlashgan o’qitish tizimi (AO’T) – ta’lim oluvchi bilan faol dialog tarzidagi ta’sirni
tashkil etishga mo’ljallangan dasturiy-texnik va o’quv-uslubiy vositalar (dialogning didaktik va
psixologik aspektlari) majmuasi. Dialog AO’T va foydalanuvchi orasidagi o’zaro ta’sirlashuv
vositasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchi tizimdan ish rejimini belgilab olib, materialning o’rganish
usulini tanlab, javoblarni tizimga kiritadi. AO’T materiallarni o’rganish usullarini va yo’llarini
tanlaydi va ta’lim oluvchining javoblarini talqin etib beradi, ta’lim jarayonining borish tartibini
tanlaydi.
O’quv ma’lumotlar bazasi va bilimlar bazasi berilgan sinf o’quv topshiriqlarini ma’lumotlar
va tanlashni amalga oshirish, saralash uchun mul’timedia to’plami shakllantirishni taqozo
etadi. Bilimlar bazasini fanning asosiy tushunchalari, topshiriqlar, ularning yechimi, mashqlar va
usullar majmuasi, ta’lim oluvchi yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xatolar va ularning oldini olish
uchun ma’lumotlar tashkil qiladi.
252
Ekspert o’rgatish tizimlari (EO’T) ma’lum sohadagi bilimlarni o’z ichiga oladi. Mul’timediali
vositalarni ishlab chiqish va o’quv jarayoniga joriy etish quyidagi instrumental vositalarning
keng taklifi yetishmasligi sababli qiyinlashmoqda:
• o’quv jarayonini boshqarish qismi tizimi;
• o’quv topshiriqlarini shakllantirish qismi tizimi;
• o’quv masalalarni yechish vositasi;
• o’quvchilarning xatolarini tashxis etish vositalari.
EO’Tni loyihalashtirish va ishlab chiqish maxsus instrumental vositalar asosida amalga
oshirilishi mumkin. Bunday vositalarning amaliy foydasi quyidagilardan iborat:
• turli ta’lim sohalarida qo’yilgan talab va chegaralarga javob beradigan EO’Tni ishlab chiqish
muddati va narxining qisqarishi;
• dasturlash sohasida kasbiy malakaga ega bo’lmagan foydalanuvchi tomonidan ham EO’Tda o’quv
jarayonini boshqarish;
• ko’p jihatli va formallashtirish qiyin bo’lgan o’quv jarayoni
samaradorligini foydalanuvchi tomonidan qo’yiladigan turli shartlarda tahlil qilish;
• tarmoq tuzilmaga ega bo’lgan EO’Tni yaratishda ishlab chiqish muddati va qiymatini
qisqartirish hamda komp’юter imkoniyatlaridan samarali foydalanish. Bilimlarning ikki turi
farqlanadi: deklarativ bilimlar, ya’ni turli xil fakt, hodisa va qonuniyatlar haqidagi bilimlar va
prosedurali bilimlar, masalalarni yechish ko’nikmasi. Prosedurali bilimlar faol amaliy mashqlar
orqali deklarativ bilimlar asosida shakllanadi. SHu bilimlarning mavjudligi malakali mutaxassis
(ekspert)larni yangi o’rganganlardan farqlaydi.
Deklarativ bilimlarni o’rgatishning komp’юter tizimlari anchadan beri qo’llanib kelinmoqda,
ularning sifati esa zamonaviy gipertekst va mul’timedia texnologiyalari hisobiga юqori
darajaga ko’tarilgan. Ma’lum qiyinchiliklar ikkinchi turdagi bilimlarni uzatish bilan bog’liq,
chunki buning uchun ekspertning prosedurali bilimlariga asoslangan va masala yechishni
o’rgatishga imkon beradigan muhit zarur. Bu kabi tizimlarni algebra va geometriyaning odatiy
masalalarini
echish kabi formallashgan sohalar uchun yaratish muammo emas, bu holda ekspert-
matematik to’g’ri yechimga olib keladigan ideal strategiyani ko’rsatishi mumkin.
Unchalik aniqlanmagan bilim sohalarida esa holat mutlaqo boshqacha.
Bu esa nafaqat an’anaviy ma’lumotlarga ishlov berish uslublariga
asoslangan, balki bilimlar ombori – muammo sohasidagi ob’ektlar va ularning o’zaro
aloqasini ma’lum formallashtirish qoidasi (uslubi) yordamida aks etuvchi bilimlar birligini
yaratish va undan foydalanish uslublariga asoslangan dasturiy tizimlar ishlab chiqish zaruratini
юzaga keltirdi. YAngi axborot texnologiyali komp’юter tizimlari – qaror qilishni qo’llab-
quvvatlash tizimlari (QQQQT) – foydalanuvchilarga tuzilmasi aniq bo’lmagan sohalarda
yordam ko’rsatish uchun mo’ljallangan. Ular yordamchi vazifani bajarib, foydalanuvchining
qobiliyatlarini kengaytiradi, lekin yechim topish jarayonida sub’ektiv fikr hisobga olinishi
talab etilganligi sababli to’liq formallashtirilishi va komp’юter orqali amalga oshirilishi
mumkin bo’lmagan hollarda foydalanuvchi fikri va qarori o’rnini bosmaydi.
Qaror qilishni qo’llab-quvvatlash mul’timediali tizimlaridan amaliyotda eng keng
foydalaniladigan soha – bu boshqarish faoliyatining turli shakllari uchun rejalashtirish va
tahmin qilish. QQQQT odatda ma’lumotlar bazasi, turli xildagi ma’lumotlarni qayta ishlash va
taqdim etish vositalari, foydalanuvchi bilan muloqotni amalga oshirish vositalari va
matematik dasturlash, statistik tahlil, o’yinlar nazariyasi, qaror qabul qilish nazariyasi uslublari va
modellari hamda tizimning moslashish imkoniyatlari va o’zlashtirishni ta’minlaydigan evristik
uslublar majmualarini o’z ichiga oladi. So’nggi yigirma yil davomida ta’lim jarayoni uchun
mo’ljallangan ekspert tizimlarini yaratish va foydalanish sohasida intellektual tizimlar
bo’yicha mutaxassislar tomonidan faol tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bunday o’quv
tizimlarining “ekspertligi” ularda ta’lim berish metodikasi bo’yicha
bilimlarning mavjudligidan iborat, bu o’qituvchilarga ta’lim berish,
253
o’quvchilarga esa ta’lim olishga yordam beradi. Ammo hozirgi kunga qadar ishlab chiqilgan
tizimlar aksariyat hollarda o’quvchi bilan muloqotni tashkil etishda cheklangan uslublardan
foydalanadi, ish jarayoni ham aniq tushuntirilmaydi. Ekspert o’quv tizimlarining paydo
bo’lishi
o’quv jarayonida mul’timediali vositalardan foydalanish sohasidagi mavjud yondashuvlarni
qayta ko’rishni talab etadi.
O’quv ma’lumotlar bazalari va bilimlar omborlari – ma’lum sinf o’quv
masalalari uchun mul’timediali vositalar to’plamini tayyorlash va ularda mavjud bo’lgan
ma’motlarni tanlash, saralash, tahlil qilish va qayta ishlash imkonini beradi. Bilimlar
omborlarida fan sohasidagi asosiy tushunchalar tavsifi, masalalarni yechish strategiyasi va
taktikasi, mashqlar va misollar majmui, yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan asosiy xatolar ro’yxati
va ularni bartaraf etish uchun ma’lumotlar keltiriladi.
O’QUV QO’LLANMALARI YARATISHDA MUL’TIMEDIANI QO’LLASH
Bugungi kunda eng ommabop mavzu – mul’timedia loyihasini yaratish. Bu yerda har kim o’zining
bor ijodiy o’ziga xosligini, aql-zakovatini, bilimini, nozik didini namoyon qilishi mumkin.
Afsuski, taqdimot tayyorlash va ma’lumotlar bazasi yaratish bilimlariga ega bo’lmasdan
mul’timediali loyiha tayyorlab bo’lmaydi, shunga qaramasdan maxsus dasturiy vositalar borki,
ularning ishlash texnologiyasini o’rganib, ko’pfunksiyali ishlash vositalariga ega bo’lish
mumkin.
Biz sizga namunali dasturiy vositalar yordamida amalda shunday qilishni o’rgatamiz.
Vositalarni qanday o’zlashtirishingiz emas, balki mul’titimedia mahsulotini yaratish
texnologiyasining o’zi muhim hisoblanadi. Mul’timedia mahsuloti o’zi nima? Bu hujjatli fil’mga
juda o’xshash, faqat komp’юterda mavjud mahsulot. Bu yerda musiqa, rang effektlari, harakat
(animasiya), ovoz bor. Mul’timedia mahsulotida asosiy narsa nima? Har bir fil’mda bo’lgani
kabi bu – ssenariy. Siz bir vaqtning o’zida ham ssenarist, ham rejissyor, ham rassom, ham
operator bo’lishingiz kerak. Faqatgina o’z mavzusini o’ylab topish emas, balki uni komp’юter
ekrani maydoniga mos ravishda qismlarga
bo’lib taqdim etishni ham o’rganish kerak. Siz rejissyor va rassom sifatida har bir kadr bezagi va
ularning o’zaro aloqasini o’ylab topishingiz kerak. Alohida slaydlar, fragmentlar, ma’lumotlar
bazalari yaratish bo’yicha oldindan ko’p ishlash talab qilinadi. Faqat shundan keyingina
avvaldan tayyorlangan barcha fragmentlarni birlashtirishga kirishish mumkin. Kompyuterdagi
ensiklopediyalar, elektron darsliklar, dam olish va bilim olish uchun zarur dasturlar va
boshqalar haqida gap ketganda hozirgi vaqtda asosan mul’timedia mahsuloti yaratishga katta
e’tibor qaratilmoqda. Mul’timedia mahsuloti o’zi nima? Birinchidan – foydalanuvchiga albatta
interfaollikni taqdim etadigan, ya’ni inson va komp’юter o’rtasida komandalar va javoblar
almashinuvini ta’minlab, dialog muhitini yaratadigan dasturiy mahsulot.
Ikkinchidan, turli video va audio effektlar ishlatiladigan muhit. U
tomoshabinga o’zicha u yoki bu ssenariyni tanlash imkonini beruvchi videofil’mni juda eslatadi.
Mul’timedia mahsuloti – tarkibiga musiqa taralishi, videokliplar,
animasiya, kartinalar va slaydlar galereyasi, turli ma’lumotlar bazalari va boshqalar kirishi
mumkin bo’lgan interfaol, komp’юterda ishlangan mahsulot.
Mul’timedia mahsulotlarini quyidagilarga bo’lish mumkin:
- ensiklopediyalar;
- o’rgatuvchi dasturlar;
- ongni rivojlantiruvchi dasturlar;
- bolalar uchun dasturlar;
- o’yinlar.
So’nggi yillarda mul’timedia mahsulotlari keng xaridorlar olishi mumkin
bo’lgan darajaga keldi. Ularning ishlatilishi har doim ham bir xil emas. Turli mul’timedia
jihozlarini sotib olishda quyidagi ko’rsatkichlarga ahamiyat berish kerak:
254
- berilayotgan materialning sifati va ishonchliligi;
- berilayotgan grafik materialning sifati;
- ovoz jo’rligi (matn, musiqiy bezak va b.);
- videomaterial mavjudligi va ularning sifati;
- interfaollik imkoniyatlari (turli yo’nalishlarda ko’rish, materialni
chuqur o’rganish, chop etish imkoniyati va boshqalar);
- do’stona interfeys.
Har bir tayyor mul’timedia mahsuloti ham ushbu talablarga javob
beravermaydi, qolaversa, sizning shaxsiy qiziqishlaringiz mualliflar tomonidan taklif qilingan
yo’nalishdan farq qilishi mumkin. Bu holatda siz tanlagan mavzuingizni ochib beradigan o’z
dasturiy mahsulotingizni ishlab chiqishingiz va xususiy interfeysingizni yaratishingiz mumkin.
Mul’timedia mahsuloti ishlab chiqish qiyin va qimmat turadigan jarayon bo’lishiga
qaramasdan nafaqat dasturchilar, balki ko’plab rassomlar, dizaynerlar ushbu o’ziga tortuvchi ishga
qo’l
urmoqdalar.
Mul’timedia mahsuloti yaratish uchun quyidagilarni jalb qilish mumkin:
1. Butun malakali dasturchilar guruhi bilan ishlashni talab qiluvchi
dasturlash tili.
2. Instrumental vositalar, ya’ni Macromedia Director, Formula Grap’ics
Multimedia System, Multimedia Creator, Asymetrix ToolBook, Aut’orWare Professional va
boshqa shu kabi maxsus dasturiy mahsulotlar. Bu shaklda yaratilgan loyihalar
birmuncha arzon, shu bois unchalik universal emas, qo’llanilgan instrumentlar imkoniyatlari
cheklangan bo’lsa-da, malakali foydalanuvchilar bunday instrumental vositalar yordamida ishlay
oladilar.
Ta’lim berish maqsadida mul’timedia mahsulotini Microsoft Office
dasturlari asosida ishlab chiqish mumkin, materialni tayyorlash uchun esa P’otoSHop (rasmlarni
qayta ishlash), Adobe Premier yoki Vstudio2 (videokliplarni qayta
ishlash), Stoik Software (tasvirlarni qayta ishlash va morfing yaratish), fonograf Windows 95
(ovoz yozish va uni qayta ishlash uchun) kabi qo’shimcha dasturlardan foydalaniladi.
Mul’timediali dasturiy mahsulot ko’pincha ishlatish mumkin bo’lgan
ma’lumotlar bazalaridan tarkib topadi, masalan, Access yoki Works yordamida. Rasmlar yoki
kliplar namoyishi PowerPoint dasturi yordamida amalga oshiriladi. Interfaollik rejimini
yaratish uchun to’liqroq izohga murojaat qilishga yordam beradigan gipermurojaatlardan
foydalaniladi. Birinchi navbatda ta’lim beradigan mul’timediali loyihani yaratib, uning asosida
belgilangan mavzular bo’yicha darslar yoki tematik ensiklopediyalar ishlab chiqishingiz mumkin
(musiqa yo’nalishlari, sevimli qo’shiqchilar, mashhurartistlar, kino yangiliklari va b.). Buning
uchun ikki xil dasturiy vositalarga ega
bo’lish lozim:
- mul’timedia mahsulotiga qo’shilishi kerak bo’lgan materialni tayyorlash;
- mahsulotning o’zini yaratish.
Material tayyorlash uchun mo’ljallangan dasturiy mahsulotlarning
umumiy sharhi
Mul’timedia mahsulotiga qo’shiladigan material rasmlar, audio va
videoyozuvlar, matnlar holida berilishi mumkin. Bular ishlash uchun munosibinstrumentlarga
ega bo’lgan o’z dasturiy vositalari mavjud ma’lumotning turli ko’rinishlaridir. Quyida
ma’lumotning turli shakllari uchun nisbatan mashhur dasturiy mahsulotlar keltiriladi.
Grafik ob’ektlarni qayta ishlash
Grafik ob’ektlar bilan ishlashda faoliyatning ikki shaklini ajratib olish
kerak: skanerlash va rasm yaratish (tahrirlash).
Skanerlash deganda qog’oz ko’rinishidagi ma’lumot tashuvchilardan maxsus
255
qurilma – skaner yordamida axborotning avtomatik o’qilishi va komp’юterga kiritilishi
jarayoni tushuniladi. Rasmlarni skanerlash uchun quyidagi dasturiy mahsulotlardan
foydalaniladi.
- P’otoEditor – Microsoft Office tarkibiga kiruvchi rasm skanerlashga yordam beruvchi hamda
grafik material tayyorlash uchun ba’zi operasiyalarni bajaruvchi dastur (kontrast, yorug’lik,
ranglilik va rasm orientasiyasini o’zgartirish).
- P’otoPaint – rasmni skanerlash hamda materialga dastlabki ishlov berishga
imkon beruvchi dastur (tuzatish, rang o’zgartirish, orientasiya, masshtab, gamma nurlari bilan
to’yinganlik va b. ni o’zgartirish).
Rasm yaratish va tahrirlash sizga tanish. Bu yerda keng tarqalgan dasturiy vositalarga
qisqacha ta’rif berib o’tamiz:
- P’otoSHop – grafik fayllarni qayta ishlashga imkon beruvchi dasturiy
mahsulot. Ushbu tahrir dasturi ko’pgina fayl formatlari (JPG, GIF, PSD, TIF va
boshqalar) bilan ishlaydi, rasmlarni standart qayta ishlashdan tashqari ularni turli fil’trlardan
(qayirish, bo’rtma ko’rinish berish, donadorlik, yoritilganlik darajasi va boshqalar) o’tkazishga
imkon beradi.
- Stoik ArtMen – Stoik Software dasturiy mahsulotlari safiga kiradi va
turli rassomlar tomonidan chizilganga o’xshatib qayta ishlashga yordam beradi, masalan,
akvarelda, moybo’yoqda, o’yma naqsh, emal’ va b.
- Paint – rasm orientasiyasini o’zgartirish, tozalash, belgilangan maydonni kesib olishga imkon
beruvchi standart grafik muharrir. Faqat BMP va PCX fayllari bilan ishlaydi.
Videoyozuvlarni qayta ishlash.
Videoyozuvlar bilan ishlash videomagnitofon yordamida yozib olingan
tasvirni oldindan raqamli ko’rinishga o’tkazishni talab qiladi. Tasvirni raqamli shaklga o’tkazish
deganda materialni analog shaklidan komp’юterga kiritish mumkin bo’ladigan raqamli shaklga
o’zgartirish tushuniladi. Tasvirni raqamli shaklga o’tkazish uchun komp’юter maxsus
videokarta, TV-tюner va unga hamroh bo’lgan dasturiy mahsulot bilan jihozlanishi kerak.
Raqamli shaklga o’tkazilgan videoyozuv TV-tюner talab qilmaydi, quyidagi dasturiy
mahsulotlar bo’lishi yetarli:
- Vstudio2 – videomagnitofondan videoyozuvni raqamliga o’tkazish uchun
ishlatiladi; videoparchalarni turli shaklda montaj qilishga imkon beradi.
- Adobe Premier – fragmentlarni raqamlashtirish va ular orasida ko’plab o’tishlar bilan montaj
qiluvchi murakkabroq dasturiy mahsulot. Adobe Premier kadrlar o’lchamini va ularning
orientasiyasini (aylanish, kadr harakati traektoriyasini) o’zgartirishi mumkin.
- Morp’Man – Stoik Software tarkibiga kiruvchi va videomaterial montaji
hamda morfing yaratishga imkon beruvchi dastur. Morfing deganda bir tasvirning boshqasiga
qadamba-qadam o’zgarib o’tishi tushuniladi.
Ushbu dastur statik morfing bilan birga alohida videofragmentlar orasida ham morfing yarata
oladi. Bunday qayta ishlovlar natijasida AVI kengaytmali videofayl yaratiladi.
Tovushni qayta ishlash.
Fonograf – Windows 95ning (CD-disklar, mikrofon va chiziqli) ovoz yozishga va uni tahrirlash
(ovozni ko’tarish/pasaytirish, tezlikni ko’tarish/pasaytirish, exo effekti yaratish)ga imkon beradigan
standart dasturi.
Matnni qayta ishlash.
Matn bilan ishlashda uning qaysidir qismini bevosita klaviatura yordamida komp’юterga kiritish
mumkin, katta hajmdagi o’zgarmaydigan matnlarni keyinchalik maxsus dasturiy mahsulotlar
yordamida qayta ishlashni ko’zda tutib
256
skaner yordamida kiritish qulay.
FineReader – keyinchalik matn muharrirlarida tahrirlash uchun
skanerlangan materiallarni matn shakliga o’tkazuvchi dastur.
Mul’timedia mahsulotlari yaratishga mo’ljallangan dasturlar sharhi
- Macromedia Director – taqdimot va mul’timedia mahsulotlari yaratishga
xizmat qiladi. Ushbu dastur MMX-texnologiyalar bilan ishlaydi va tugmalar,
slaydlar, klip va animasiyalar bilan ishlashga imkon beradi.
- Formula Grap’ics Multimedia System – interfaol rejimda ishlovchi
mul’timedia dasturlarini tayyorlashni ta’minlaydi.
Sanab o’tilgan dasturlar qimmat turadi, shuning uchun foydalanuvchilar
orasida bular kam ishlatiladi. Maktabda mul’timedia loyihalarni ishlab chiqish uchun nima qilish
kerak, buning uchun keng imkoniyatlarga ega bo’lgan Microsoft Office dasturlaridan foydalanish
yetarli. Agar loyihangizga ma’lumotlar bazasi qo’shishni istasangiz, sizga Access, animasiya
effektlari bilan taqdimot tayyorlashingiz uchun esa PowerPoint dasturi kerak bo’ladi.
Mul’timedia loyihasini ishlab chiqish bosqichlari
Mul’timedia loyihasini ishlab chiqishda o’rtacha holatdagi mahsulotdan
a’lo darajadagi mahsulotni farqlay olish uchun ayrim mezonlarga e’tibor qaratish lozim
bo’ladi. Birinchidan, e’tiborga olinishi kerak bo’lgan narsa – bu loyihaning mavzusi. U
ko’pchilik foydalanuvchilarga qiziqarli bo’lishi kerak, shundagina ushbu mahsulot tanila
boshlaydi. Mavzuni tanlashda uning dolzarbligi, ko’rib chiqilayotgan masalalarning o’tkirligi,
ijodiy va madaniy rivojlantirish imkoniyatlari, dunyoqarashni kengaytirish darajasi ham o’ta
muhim sanaladi.
Loyihani yaratishda ikkinchi muhim narsa – bu uning quyidagilardan iborat bo’ladigan amaliy
maqsadidir:
- qandaydir axborotni namoyish etishda (masalan, yoqtirgan
qo’shiqchilaringizni tanlash);
- qaysidir malakalarga o’rgatishda (masalan, sochni qanday turmaklash yoki ovqat tayyorlash);
- qaysidir soha bo’yicha bilimlarni berish (masalan, o’quv fanlari bo’yicha mul’timedia
darslari yoki ma’lumotnoma yaratish).
Loyihani yaratishda e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan uchinchi narsa yaxshi yozilgan ssenariy
va ish jarayonida ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifatidir. Sizning loyihangizga bo’lgan talab
siz taqdim etayotgan axborotlar bilan ishlashning qulayligiga bog’liq. Grafik va
videomateriallarning sifati to’rtinchi muhim narsa hisoblanadi.
Videomateriallarning mavjudligi har qanday axborotni o’zlashtirishni
yaxshilaydi, grafikaning юqori sifatliligi esa rasm va slaydlarni zavqlanib ko’rish imkoniyatini
beradi, sifatning past bo’lishi noqulaylik tug’diradi va materialning o’zlashtirilishiga xalaqit
beradi. Bunday sifat loyihaga jalb etilgan matnlarga ham taalluqli. Hech qanday orfografik yoki
stilistik xatolarga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Axborotlarning tezkorligi, to’liqligi va haqqoniyligi ham
muhimdir. Loyiha ustida ish boshlaganda ma’lumotlarni taqdim etish modelini tanlash lozim va
u quyidagi talablarga javob berishi kerak:
- axborotlar taqdim etilishining ko’rgazmaliligi;
- axborotlar kiritishning soddaligi;
- axborotlarni qidirish, ko’rish va tanlash qulayligi;
- boshqa dasturiy mahsulotlardan axborotlarni ishlatish imkoniyati;
- loyihani qayta tuzatish imkoniyati (yangi ma’lumot qo’shish yoki o’chirish);
- interfaol rejimni ta’minlab beruvchi yaxshi interfeys.
Mul’timedia loyihasini ishlab chiqishda ish bosqichlarining muayyan ketma-ketligini saqlash kerak
bo’ladi.
I bosqich. Mavzuni tanlash va muammoning qo’yilishi.
257
Mavzu aniqlangandan so’ng mul’timedia mahsulotini yaratish uchun aniq
topshiriqlarni yozish kerak bo’ladi, u yerda maqsad va vazifalar ko’rsatilgan bo’lishi
kerak.
II bosqich. Ob’ektni tahlil qilish.
Ushbu bosqichda loyiha qanday ob’ektlardan tashkil topishi, shuningdek, bu
ob’ektlar qanday parametrlar bilan ajralib turishi ko’rib chiqiladi. Agar siz biologiya bo’yicha
mul’timediali ensiklopediya yaratayotgan bo’lsangiz, ob’ekt sifatida har bir hayvon turi uchun
alohida dasturiy mahsulotni ko’rib chiqish mumkin. Mul’timediali dars ishlanmasini
tayorlashda tushuntirish qismi, materiallar bilan ishlash, nazorat qismi kabi tarkibiy tashkil
etuvchilarni nazarda tutish kerak. Mul’timedia loyihasini tayyorlagandan so’ng har bir
ob’ektning alohida xususiyatlarini ko’rib chiqish kerak. Bu ma’lumotlarni alohida
yozuv va jadvallar ko’rinishida joylashtirish mumkin.
III bosqich. Ssenariyni ishlab chiqish va modelni sintez qilish.
Ssenariyni ishlab chiqishda mahsulot bilan ishlash ketma-ketligi, ishning o’zgarishi mumkinligi
va undan chiqish (ishni tugatish)ni nazarda tutish kerakbo’ladi. Avariya holatlarining oldini
olish maqsadida ularni hisoblab chiqish muhim, shuningdek, ishning ko’p variantlilik darajasini,
ya’ni bir xil natijaga turli yo’llar bilan erishish imkoniyatlarini tekshirib ko’rish kerak. Ssenariyda
ish jarayoniga tovush jo’rligi kiritilgan bo’lishi, masalan, ekranda matn musiqiy
yoki istalgan tovush jo’rligida paydo bo’lishi kerak. Bunda unisi ham, bunisi ham ishga xalaqit
bermasligi va toliqtirmasligini hisobga olish lozim. Agar dastur imkoniyatlari yo’l bersa, tovushni
o’chirib qo’yishni ham nazarda tutish mumkin. Ikkinchi bosqich tahlili natijalaridan
foydalangan holda kelgusi loyihaning muayyan modelini tanlash kerak. Model’ tanlanganidan
so’ng ilovalar yoki bo’g’inlar orasidagi bog’lanishlarni ko’rsatgan holda uning chizmasini chizish
kerak. IV bosqich. Axborotlarni taqdim etish shakli va dasturiy mahsulotlarni tanlash.
Ssenariy ishlab chiqilib, model’ yaratilganidan so’ng loyihani realizasiya qilish uchun dasturiy
mahsulotni aniqlash kerak bo’ladi. Bu bosqichda ikki xil dasturiy mahsulotlar ta’minlangan
bo’lishi kerak:
- proektni tashkil etuvchi: grafik ob’ektlar, audio- va videoyozuvlar,
matnlarni tayyorlash va materiallarni qayta ishlash uchun;
- mul’timedia mahsulotini yaratish uchun, ya’ni bevosita ish qurollari.
Dasturiy vositalar tanlab olingandan so’ng axborotlarni taqdim etish
shakli va uni realizasiya qilish instrumentlarini tanlash zarur. Agar sizning loyihangizga
Access ilovasida tayyorlangan ma’lumotlar bazasi kiritilgan bo’lsa, axborotlarni jadval yoki shakl
ko’rinishida berish mumkin. Instrumentlar sifatida “Panel’ instrumentov” yoki shakl va
tugmachalarni yaratish bo’yicha masterlar xizmat qilishi mumkin. PowerPointda axborotlar
alohida slaydlar yoki ob’ektlar (matnli yoki grafik) ko’rinishida bo’ladi. PowerPointda
instrumentlar
sifatida animasiyalar, rasm chizish yoki formatlash paneli ishlatiladi.
V bosqich. Ob’ektning komp’юter modelini sintez qilish.
Ko’rib chiqilgan barcha imkoniyatlar tanlab olinganidan so’ng loyihangizni komp’юterda
amalga oshirishga kirishish mumkin. Kompyuter modelini yaratishda yana ikkita bosqichdan
o’tishga to’g’ri keladi.
1-bosqich. Ishlash uchun materiallarni tayyorlash.
Bu bosqichda siz tanlagan dasturiy mahsulotlar yordamida grafik, matnli, audio, video
materiallar tayyorlanadi. Grafik axborotlar bilan ishlashda shunga ahamiyat beringki, siz
tanlagan rasmlarning sifati qancha юqori bo’lsa, ular vinchesterda va komp’юter xotirasida
shunchalik katta joyni egallaydi va sizning mahsulotingiz sekinroq ishlaydi. Videokliplarni
yaratishda kadr o’lchamlari va axborotlarning siqilish darajasiga e’tibor qarating. Kadr
o’lchami ekran kattaligida bo’lgan videokliplarni yaratishda faylning hajmi bir necha юz
megabaytlarni tashkil qiladi. Kadr o’lchamlari katta bo’lganda va kam darajada
siqilganda klipni namoyish qilish tezligi keskin pasayadi. U yoki bu
parametrlarni tanlash komp’юteringizning imkoniyatlariga bog’liq.
258
Materiallarni tayyorlash bo’yicha ishlash tajriba orttirish orqali paydo bo’ladigan юqori
malakani talab etadi.
2-bosqich. Mul’timedia mahsulotini yaratish.
Bu bosqichda tayyorlangan materiallar va tanlangan dasturiy vositalar
yordamida mul’timedia loyihangizning komp’юter modeli yaratiladi. Keyingi mavzu bu
jarayonlarning to’liq texnologiyasini ko’rib chiqishga bag’ishlanadi.
VI bosqich. Mul’timedia mahsuloti bilan ishlash.
Endi siz yaratgan mul’timedia mahsuloti bilan ishlash, ya’ni ko’rish, izlash,
axborotlarni tanlab olish mumkin.
Raqamli mul’timedia va yangi axborot texnologiyalarini elektron interfaol o’quv qo’llanmalari va
taqdimotlarini yaratishda qo’llash o’quv jarayonida kuchli yordamchi vosita hisoblanadi.
O’qitishning elektron vositalari arxitekturasi o’qitish uslublariga bog’liq holda turlicha bo’lishi
mumkin. Taqdimot yoki fil’m xohishga ko’ra – axborot uchun ma’lumotlar, bilim berish,
namoyish qilish vazifalarini bajarishi mumkin. Kompyuter texnologiyalari real holatga
o’xshagan virtual modellarni yaratish imkonini beradi.
Kompyuter grafikasi yangilikdan zaruratga aylandi, lekin mul’timedia
texnologiyalari turli Web-taqdimotlarni loyihalashtirishda alohida ahamiyatga ega, ma’ruzalar,
darsliklar va o’quv qo’llanmalari shular jumlasidandir. Ular loyihani yaratishda ijodiy
yondashuvga e’tibor qaratishga yordam beradi.
O’qituvchi yoki kursni loyihalashtiruvchi taqdimotlarni yaratishda turli
murakkablikdagi vizual materiallarni taklif etishi mumkin. Bundan tashqari, yakuniy
mahsulotga ta’sir etuvchi ishtirokchilarning aqliy rivojlanish darajasi, psixologik barqarorligi va shu
kabi omillarni e’tiborga olish zarur. Va nihoyat, ehtimol, hal qiluvchi omil – vizual grafik
animasiyalar va interfaol ishlanmalar ish jarayoniga ko’lam va o’ziga yarasha joziba beradi.
Yuqorida ko’rib o’tilgan yondashuvlarni umumlashtirgan holda ta’kidlash
mumkinki, юqori ilmiy-uslubiy saviyada elektron o’quv nashrini yaratish o’quv uslublarini
takomillashtirish yo’llaridan biri hisoblanadi.
Elektron o’quv nashrini loyihalashtirishning quyidagi asosiy
bosqichlarini ajratish mumkin:
- o’quv materiallari mazmuni modelini tuzish;
- qo’llanma uchun ssenariy ishlab chiqish;
- o’quv paketi uchun ssenariylar va algoritmlar tuzish.
SHunday qilib, zamonaviy sharoitda elektron o’quv nashrining axborot
ta’lim muhiti o’qitish vositalarining majmui bo’lishi mumkin. Uning vazifasi esa muayyan
hajmdagi yangi bilimlarni mustahkamlash, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat
bo’ladi.
3.4. PEDAGOGIK VAZIFALAR
Pedagogik dizaynda mul’timediani qo’llashdan maqsad shunchaki bir nechta mediaformatlar,
yorqin effektlar yoki murakkabliklarni qo’shishdan iborat emas. Balki har bir formatdan uning
barcha afzalliklari bilan birga foydalanish lozim va ularni o’zaro shunday birlashtirish
kerakki, ilg’or o’quvchilar har bir elementdan alohida holda samarali foydalanish imkoniyatlariga
ega bo’lsin.
Quyidagi jadvalda har xil vazifalarni qo’llab-quvvatlaydigan har xil
mediaformat turlari keltirilgan.
2-jadval: Har xil vazifalarni qo’llab-quvvatlaydigan har xil mediaformat turlariga misollar.
Pedagogik vazifa Media tiplari va instrumentlari Navigasiya Tugmachalar, havolalar,
imidjmaplar, sahifa xaritalari, jadvallar, navigasiya daraxti, izlash, yordam
Izoh, hujjat, mulohaza Matn (tushuntirish, detallashtirish, foydalanish
bo’yicha yo’riqnoma, sharh matni)
259
Modellar, misollar, taqdimotlarni namoyish qilish Foto (nusxa ko’chirish apparatining yangi
modeli) Diagramma (nusxa ko’chirish apparatiga qog’ozning
qanday joylashtirilishi) Ekran tasviri (ilovadagi menю)
Sxema (audiomiksherning tarkibiy qismlari diagrammasi)
Jarayon modeli (blok-sxema) Miqdor va sifat munosabatlari
namoyishi Konsepsiya xaritasi (tegishli konsepsiyaning vizual xaritasi sifatida ko’rsatilgan Internet)
Diagramma (tashkiliy tuzilmasi)
Jadval (stress darajasi va umrning davomiyligi o’rtasidagi korrelyasiya) Vaqt bo’yicha
o’zgarishlarni ko’rsatish Animasiya (jaladan oldingi ob-havoning o’zgarishi) Applet (me’yoriy
taqsimot egri chizig’i shakliga
standart og’ishning ta’siri) Video (kutilayotgan foydalanuvchi qiziqishlarini ko’rsatish)
Simulyasiyalar (alkogolning reaksiya vaqtiga
ta’siri) YAshirin (mavhum, murakkab narsalarni oddiy tushuntirish)
konsepsiyalarni ko’rsatish Grafik o’xshashliklar (murakkab foizlar qanday
hisoblanadi) Animasiya (qon юrakka qanday oqadi va undan qanday oqib chiqadi) To’g’ridan-
to’g’ri amaliy ish Simulyasiya (seksiya yakunini hujjatga tirkash va undan olib tashlash)
Ushbu mediaformatlarning bir qanchalari 3.1. bo’limdagi suratlarda
keltirib o’tilgan. Masalan, 1–5 tasvirlarda navigasiya va matn bilan grafikdan foydalanish
keltirilgan. 3, 5 rasmlardagi tasvirlarda real ilovalar keltirilgan. 5-rasmda vaqt bo’yicha o’zgarish
va real amaliy ish ko’rsatilgan. 6- va 7-rasmlarda jarayonlar va yashirin konsepsiyalar aks
ettirilgan. Ayrim nazariyotchilar, masalan, Van Merrienboer (Van Merrienboer)ning fikricha,
yo’naltirilgan ta’lim muhiti yangi o’quvchilar uchun to’g’ri keladi. Bunday sharoitda birmuncha
tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar kam yo’naltirilgan usullarni lozim ko’radilar.
O’quvchilarga ta’limning eng yaxshi usullari va metodlarini tanlash imkoniyatini berish
kursning dizaynini ishlab chiqishda muammolar keltirib chiqaradi, lekin ba’zan, ayniqsa
aralash auditoriyalarda, shunday yo’l tutish zarur bo’lib qoladi.
YAxshi ishlab chiqilgan mul’timedia motivasiya, o’zlashtirish va bilim
berishni yaxshilaydi.
6-rasm: Matn va grafikadan foydalanish jarayoni
modeli.
7-rasm: YAshirin konsepsiyalarni tushuntirish uchun foydalanilgan tavsiflarning namoyon bo’lishi.
(Manba: ‘elen Macfarlane, Medical Illustrator,
www.uchsc.edu/ltc/Fertilization.’tml
)
4. MUL’TIMEDIA TIZIMLARI UСHUN DASTURIY
VOSITALAR.
4.1. TAQDIMOTLAR UСHUN DASTURIY TA’MINOT
Mul’timedia tushunchasi keng ma’noli bo’lib, turli soha mutaxassislari uni qo’llanish
mazmuniga qarab turlicha talqin etishga harakat qiladilar.
Elektronika bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar ushbu atamani har xil formatdagi matn, grafika,
animasiya, ovoz, video ko’rinishdagi ma’lumotlar bilan ishlash imkoniyatini ta’minlovchi
260
apparat vositalari sifatida tushunadilar. Bu CD/DVD-ROM, ovoz kartasi, videokarta, tashqi
yig’uvchilar) kabilardan iborat.
Dizaynerlar, animatorlar, dasturchilar ushbu tushuncha orqali birinchi galda foydalanuvchiga
bir necha yo’l bilan ta’sir ko’rsatish imkoniyatini beruvchi tayyor materialni tushunadilar (matn,
ovoz, animasiya).
Mul’timedia tushunchasining eng umumlashgan holati (mul’timedia
vositalari) – matn, rasmlar, sxema, jadval, diagramma, fotografiyalar, video va
audiofragmentlar va boshqa har xil ma’lumotlarni raqam ko’rinishida ishlab chiqish,
yaratishning dasturiy-apparat vositalari tushuniladi.
Bugungi kunda mul’timedia texnologiyalari inson faoliyatining biznes,
ta’lim, tibbiyot va boshqa shu singari turli sohalarida qo’llanilishini ko’rish mumkin. Ushbu
faoliyat yo’nalishlarida mul’timedia mahsulotlarini yaratish uchun keng ko’lamdagi dasturiy
mahsulotlar mavjud. Ularning ayrimlari mul’timedianing alohida komponentlari bilan ishlashga
mo’ljallangan (audio muharrirlar, videomuharrirlar, grafik muharrirlar).
Ba’zi dasturiy materiallar alohida komponentlarni integrasiyalashtirib, mul’timedia
majmualarini hosil qiladi. Eng mukammal dasturiy mahsulotlar юqorida sanab o’tilgan
vazifalarni bir vaqtning o’zida hal etishga yo’naltirilgan. Quyida mul’timedia mahsulotlari ishlab
chiqishga mo’ljallangan dasturiymahsulotlarni qisqacha sharhlab o’tamiz.
Microsoft PowerPoint
Ushbu mahsulot dasturiy ta’minotlar orasida taqdimot yaratishga qaratilgan eng yetakchi mahsulot
hisoblanadi. U Microsoft Office paketining tarkibiga kiradi. Har bir yangi versiyasi yangi
imkoniyatlarga ega bo’ladi. U taqdimot tayyorlash uchun oldindan ishlab chiqilgan shablonlardan
iborat. Dasturiy mahsulot audio va video fayllar,
animasiyalarni hosil qilish, har xil diagrammalar
yaratish, taqdimotni himoyalash, fotoal’bomni
avtomatik generasiyalash funksiyalariga ega.
1-rasm.
Microsoft
PowerPoint
ilovasining
darchasi.
Adobe Director SD va DVD disklarda, ijtimoiy
terminallarda, shuningdek,
Internetda e’lon qilinadigan ilovalar va axborotlar bilan to’ldirish, amalga oshirishda tayyor
mul’timedia vositalaridan bir necha bora foydalanish imkoniyatini beradi. Ilova mul’timedia
materiallarini qayta ishlash sohasida amaliy jihatdan cheklanmagan imkoniyatlarni taqdim
etadi. Foydalanuvchining ixtiyorida materiallarni har xil platformalarda e’lon qilish vositalari,
shuningdek, DVD-Video formatlarni qo’llab-quvvatlash, ikki tilda ssenariylar
yozish va bularning hammasini Flash paket bilan integrasiyalashgan holda hal etish imkoniyati bor.
Mul’timedia formatlarining ko’p miqdorli qo’llab-quvvatlanishi tufayli Director ish jarayonini
optimallashtirishga yordam beradi. Taqdim etilayotgan ishlab chiqish muhiti mul’timedia
axborotlarini yaratish uchun zarur barcha vositalarni ta’minlaydi. Interfaol audio va video-
fragmentlar, vektor va grafiklar, har xil shriftlar va boshqalarning qo’shilishi mahsulotdan
foydalanuvchilarning diqqatini jalb qiluvchi jozibaga ega bo’ladi.
Foydalanuvchi uchun qulay interfeys Adobe mahsulotlari seriyasining
barchasi uchun yagona. Ishingizning samarasini ancha oshiradi va Adobe Flash paketidan
foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi.
Opus Presenter Pro – interfaol taqdimot uchun instrument bo’lib, interfaol
o’rgatuvchi materiallar katalogini namoyon etadi. PowerPoint bilan raqobatlasha oladigan va
interfaolligi jihatidan ustunlikka ega bo’lgan mahsulot. MatchWare Mediator – interfaol
261
taqdimotlarni yaratish uchun professional instrument. Uni asosiy imkoniyatlarni oshirish uchun
xizmat qiladigan skriptlar qo’llab-quvvatlaydi.
Multimedia Builder – CD/DVD disklarning, taqdimotlarning, mul’timedia
ilovalarining, MP3-pleerlarning, o’yin va boshqalarning avtomatik ishga tushishini ta’minlash
menюsini yaratish imkonini beradi. U foydalanuvchiga Windows-ilovalarni, grafiklarni,
animasiyani, musiqani mukammal tuzishga olib keladi. Mazkur dastur boshlovchilar hamda
mutaxassislar (professionallar)ga ham qo’l keladi.
Multimedia Builder foydalanuvchi uchun zarur bo’lgan katta bo’lmagan
mustaqil yexe-ilovalarni yaratadi. Foydalanuvchi uning yordamida murakkab illarni o’rganish
uchun vaqt sarflamasdan mul’timedia dasturlarini tuza oladi.
Agar imkoniyatlaringizni oshirmoqchi bo’lsangiz, buning uchun sizga MMB kriptlari tili
yordam beradi.
AutoPlay Media Studio – taqdimot, elektron qo’llanma, mul’timedia
ilovalari ko’rinishidagi har xil mul’timedia elektron nashrlarini yaratish uchun mukammal vositadir.
Paket o’zida interfaol taqdimot, elektron vizitkalar, web-brauzerlar,
mediafayllar, ovoz chiqarish imkonini beruvchi tayyor shablonlardan tashkil opgan.
Freelance Grap’ics (www.lotus.com/’ome.nsf/welcome/freelance). Lotus firmasining slayd-shou
yaratish uchun ishlab chiqqan dasturi. U slayddagi matnlarni, rasmlarni, grafiklarni va
jadvallarni shaklga solish singari imkoniyatlar bilan ta’minlaydi. Freelance Grap’ics dasturi
bo’lmagan holda ham aqdimot namoyishi komp’юterda amalga oshiriladi. GIF formatda
tasvirlar shaffof fonda aks ettiriladi. ‘TML formatidagi tayyor taqdimot maxsus ustalar rdamida
sahifani samarali tezlikda юklashni ta’minlagan holda amalga
oshiriladi. Internetda slayd-shouni taqdim etish brauzeri yoki Freelance Grap’icso ActiveX uchun
Plug-Inning qo’shimcha komponentlarini talab etadi.
2-rasm. Freelance Grap’ics ilovasining darchasi.
Corel Presentations (
www.corel.com/
Office2000/
professional.’tm#CP). Corel
firmasining slayd-shou yaratish dasturi. Har xil
tipdagi юqori sifatli taqdimotlar tayyorlashga
mo’ljallangan. Grap’ics Editor tarkibida tasvirlarni
tahrir qilish tizimi mavjud.
‘arvard
Grap’ics
(www.’arvardgrap’ics.com/’tml/’arvard_grap’ics_98.’t
m).
Taqdimotlar tayyorlashga mo’ljallangan dastur. Unda talab etilgan mavzu va
zarur materialni ajratib olishga mo’ljallangan ko’p variantli taqdimot shablonlari mavjud.
Maxsus usta avtomatik tarzda taqdimotning uslubi varasmiylashtirishni tahrir qiladi. Slaydga
animasiya va ovozli fayllarni biriktirish mumkin.
Macromedia
Action!
(www.macromedia.com/software/). Taqdimotni hosil
qilish elementlarini yagona izchillikda yoki ekran
knopkasi orqali chaqirish mumkin bo’lgan alohida
tasvirlardan tashkil topgan interfaol shoudir.
Macromedia Action taqdimotiga misol. Astound
(www.golddisk.com/site/astound6/astound6_page.’tml
). Gold Disk
firmasi dasturi bo’lib, faqat taqdimot yaratish
vositasi emas, mul’timedia yaratish uchun
instrumentlar hamdir. Astound Draw moduli chizma
262
ob’ektlar bilan ishlashga, xususiyatlar hosil qilish, egri chiziqlar ustida ishlashga mo’ljallangan
o’ziga xos to’plamga ega. Astound Actorni har xil ishlash rejimiga to’g’rilash animasiyadagi
personajlarni aniq chizishga, har xil effektlar hosil qilishga, ob’ektlarni harakatlanishga imkon
beradi. Uning ovozni rostlovchi modullari ham mavjud. Astound Video moduli ikkita
videokanal va har xil effektlardan
foydalanishga mo’ljallangan oltita xususiyat bilan ishlash xarakteriga ega.
4.2. TAQDIMOTLARNI FORMATLASH VA TAHRIRLASH
Freelance Grap’ics Edition for Windows dasturida taqdimotlarni
yaratish, tahrir qilish va formatlash.
Lotus kompaniyasining Freelance Grap’ics paketi versiyasi ajoyib
interfeysga ega bo’lib, foydalanish qulayligi va o’ta moslashuvchanligi bilan ajralib turadi.
Biroq uning ayrim funksiyalari noqulay (va hatto eskirgan), shuningdek, Windows yoki
Windows NTning imkoniyatlaridan foydalanilmaydi. Ta’kidlash joizki, Freelance Grap’icsda
ko’pgina yangi g’oyalar amalga oshirilgan bo’lib, qisqartirilgan menyu va xossalar ro’yxati
keltiriladi.
Taqdimotlarni o’tkazish uchun Freelance Grap’ics Smart Master deb nomlanuvchi va o’zida 30
xil moliyaviy hisobotlar yoki o’rgatuvchi dasturlar kabi, shuningdek, sahifalarni
joylashtiruvchi, fon ranglari, shrift garniturasi va rangini belgilovchi 120 ta grafik shablonlarni
mujassamlashtirgan bezash uslublaridan iborat juda sodda tizimni taklif etadi. Freelance
Grap’icsning rang tizimi ajoyib bo’lib, uning palitrasi juda keng, yaxshi tashkil etilgan.
Ayniqsa, rasm chizish vositalarining keng to’plamiga ega bo’lgan Drawing and Text ranglar
palitrasi tuzilmasi bilan ajralib turadi. Sichqonchaning o’ng tugmachasi yordamida ekrandagi
har qanday element: grafika, chizilgan ob’ektlar, matn, import qilingan rastrli tasvirlar va
ko’chirib qo’yilgan
ob’ektlar bilan samarali ishlash mumkin. YAratilgan slaydlarni tahrir qilish murakkab emas.
Komponovka qilish
funksiyalari turlicha, biroq ko’pgina imkoniyatlari to’laqonli emas. Masalan, umumiy
komponovka rejimida faqat ASCII formatidagi matnli hujjatlarnigina import qilish, Word Pro
formatida esa faqat ko’chirish va qo’yish mumkin. Bu dasturning eng yaxshi funksiyalaridan biri
Info Boxesning ko’pgina zakladkalaridan iborat oyna bo’lib, dasturning qaysi joyida
bo’lishingizdan qat’i nazar, ob’ektlarning keng diapazonli xossalari – rang, garnitura va shrift
o’lchami, abzas holatini oson sozlash imkoniyati mavjud. Ko’p yo’nalishdagi uzluksizlik
funksiyasi bu yerda ham o’zini oqlaydi; taqdimotlar bilan ishlash uchun Info Boxesning chetki
chiziqlariga sichqonchaning klavishini bosish shart emas.
Grafik formatdagi fayllarni qamrab olish yetarli darajada keng bo’lib, tayyor tasvirlarni
chaqirib olish oddiy va tayyor tasvirlardan iborat bo’lgan bir necha yuzlab fayllar bilan to’lgan
uncha katta bo’lmagan bloknot shakliga ega.
Qisqartirilgan menyuda Fast Format tez formatlash komandasi juda qulay bo’lib, grafik
ob’ektlarning atributlarini o’zlashtirish va ularni boshqa ob’ektlarga qo’llash imkoniyatini
beradi. Ma’ruzachi fikrlarini yaratish ham oddiy amalga oshiriladi; ularni repetisiya yoki World
Wide Webda taqdimot qilish jarayonida ko’rsatib o’tilgan dasturlarning xohlagan birida
tayyorlash mumkin.
O’zgartirishlar kiritish ham juda oson: dasturning o’zi tanlash uchun tayyor
kompozisiyalarning bir nechtasini taklif etadi.
Endi kamchiliklari haqida: taqdimot fayllarini import qilishda
natijalar har xil bo’lishi mumkin. Freelance Grap’ics dasturi Freelance Grap’ics, ‘arvard Grap’ics
va PowerPointning avvalgi versiyalaridan fayllarni import qilish xususiyatiga ega.
PowerPointdan import qilish esa juda ajablanarli – ob’ektning dastlabki rang tuzilmasi va
komponovka elementlari saqlab turiladi.
Parvard Grap’is for Windows
263
Parvard Grap’ics dasturining imkoniyatlaridan ko’pchiligi, yordam berish
vositalari, diagrammalar tuzish funksiyasi va qo’yilmalar xarakteristikasi ajoyib. Biroq yaxshi
tahrir qilish vositalarining yo’qligi va tayyor tasvirlarning yetarli emasligi dasturga yuqori baho
berishga to’sqinlik qiladi.
‘arvard Grap’ics dasturida taqdimotlarni 12 xil, ya’ni biznes-reja,
kompaniya tuzilishi haqida oddiy ma’lumotlarni o’zida mujassamlashtirgan Ыuick Presentation
vositasi yordamida yaratishni boshlash mumkin. 31 grafik shablonlar va slaydlarning turlariga
qarab (masalan, aylanali diagrammalar yoki jadvallar) bo’lingan bir qancha komponovka
variantlarini tanlash mumkin. Xohishingizga ko’ra
komandalar menyusi yordamida o’zingiz komponovkalarni yaratishingiz mumkin (masalan,
jadvallar slaydiga diagramma qo’yish).
‘arvard Grap’icsning qulay funksiyalaridan biri kontekstga bog’liq Advisor
opsiyasi bo’lib, ekranda paydo bo’ladigan menyu oddiy ingliz tilida (sahifada matn markerlari juda
ko’p, kabi xabarlarni ko’rsatib) komponovka va dizaynerlik usullarini taklif etadi. Bu opsiya
ayniqsa diagrammalarni tuzish va jadvalli ma’lumotlarni tahrir qilishda juda foydalidir.
Sichqonchaning o’ng tugmachasini bosib chaqiriladigan qisqartirilgan menyu juda samaralidir.
Attributes menyusining bandlari kontekstli-bog’langan xususiyatga ega bo’lib, ob’ektlarning turli
xossalariga moslashuvchan bo’ladi.
OLEning standart funksiyalari OLEni qo’llab-quvvatlovchi va Windowsning
ro’yxatiga kiritilgan har qanday ilovalar yoki Microsoft Worddan jadvallarni qo’yish
imkoniyatini beradi. Ko’chirib qo’yilgan va elektron jadvallar bu dasturda grafik ob’ekt sifatida
qaraladi. Joyida tahrir qilish funksiyasi talab
darajasida bo’lib, noodatiy vizual effektlarni yaratish uchun ajoyib grafik va gradient
to’ldiruvchilarga ega.
‘arvard Grap’icsda diagrammalar to’plami cheklangan bo’lsa-da, ulardan
foydalanishning osonligi bu kamchilikni qoplab ketadi. Doiraviy diagrammadan parcha ko’chirib
olishda uning o’lchamlari o’zgarmaydi. Foydalanuvchi tanlagan izohlarni diagramma bilan
birga joylashtirish ham oddiy amalga oshiriladi, xuddi sichqoncha bilan diagrammani
aylantirish, bitta slaydda tuzilmaviy sxemalarni yaratish yoki turli diagrammalarni
kombinasiyalash kabi bo’ladi.
Logarifmik o’qlar ham qo’llab-quvvatlanadi: ko’p sonli raqamlarni kiritish
uchun jadvallardagi ustunlar o’lchamlarini o’zgartirish mumkin. Bularning hammasi
diagrammalarni yaratishni qulaylashtiradi.
Dastur bir qancha foydali tahrir qilish vositalariga ega. Matnli yoki
grafik ob’ektni to’ldirish uchun rastrli grafika fayllaridan foydalanish mumkin. Xuddi
shunday to’ldirish usuli import qilingan jadvallar va ma’lumotlar to’plamiga nisbatan
qo’llanganda zo’r taassurot qoldiruvchi o’zigaxoslikni namoyon qiladi. Garchi ‘arvard
Grap’icsda yaratilgan jadvallarga ushbu
to’ldirish usulini qo’llash mumkin bo’lmasa-da, ‘arvard Grap’ics jadvalini grafik ob’ekt sifatida
konvertirlash va shu tarzda to’ldirishni amalga oshirish yetarli bo’ladi. Outline view ko’rish
rejimida tanlangan slaydga yangi diagrammalarni qo’shish mumkin. Ushbu rejimda haqiqatan
ham korxona tuzilmasi ichidagi matnlarni ko’rish mumkin.
Outline view rejimida matn qo’yish mumkin, biroq sichqoncha yordamida tortib
yurish va import (garchand bu faqat ASCII formatidagi matnlar uchun tegishli bo’lsa-da)
qilish mumkin emas. YAna bir g’alati tomoni shuki, Promote va Demotetugmalarini Outline
instrumentlar paneliga chiqarish uchun ekrandagi dialog oynasi knopkalarini tortib olib borishga
to’g’ri keladi.
‘arvard Grap’ics odatda ko’pgina amaliy dasturlarda uchraydigan grafik
formatdagi fayllarni qo’llab-quvvatlaydi. Lekin tayyor tasvirlardan foydalanish funksiyasi – eng
zaif qismi hisoblanadi.
264
Agar siz tortib yurish metodi bilan ishlasangiz, dastur tasvirni rastrli grafikaga yoki rasmga
aylantirish, tanlash imkoniyatini beradi. Har gal rasmning dastlabki fayli yangilanganda sizning
taqdimotingizdagi rasm ham yangilanadi.
‘arvard Grap’ics dasturidagi rasm chizish funksiyasi ajoyib taassurotlar qoldiradi. Dastlabki
rasm Microsoft kompaniyasining Paint dasturini eslatuvchi juda sodda ilova yordamida
yaratiladi. Rasm chizishning ayrim funksiyalari, shuningdek, maxsus effektlar so’zsiz foydali deb
hisoblash mumkin, lekin umuman olganda foydalanuvchilar uchun ular qo’shimcha imkoniyatlar
yaratmaydi.
Ikki o’lchovli grafikalarni uch o’lchovliga aylantirish va ko’plab maxsus
effektlarni qo’llash imkoniyatlari mavjud. Dastur bilan ishlash oson bo’lib, bosh
chizg’ich (lineyka)da qaysi tugmacha qanday vazifalarni bajarishini tushuntirib beruvchi
yorliqlar paydo bo’ladi.
‘arvard Grap’ics ma’ruzachi belgilar va o’zgartirishlar kiritishi uchun katta
imkoniyatlarga ega. O’zgartirish kiritishda siz rastrli rasmlar, qo’lda chizilgan grafik
ob’ektlar, matnlardan o’zingiz tayyorlagan komponovkalar, tasvirlarning chekka qismlarida
maxsus effektlardan foydalanishingiz mumkin. Bitta kamchilik
mavjud bo’lib, Print Preview funksiyasi yo’qligi sababli siz kiritgan o’zgarishlar qanday
ko’rinishga ega bo’lishini ko’rish imkoniyatidan mahrumsiz. Ma’ruzachining o’zgartirishlarini
kiritish uchun barcha asosiy funksiyalar, jumladan, ekranni, slaydlardagi tasvirlarning
o’zgaruvchan o’lchamlarini oldindan ko’rish va to’g’ridan-to’g’ri tahrir qilish, shuningdek, har bir
betda matnni formatlash qamrab olingan.
Agar sizga ko’zga tashlanadigan yaqqol taqdimot yaratish kerak bo’lsa, maxsus effektlar,
to’ldiruvchilar, tayyor tasvirlar va rasmlardan foydalanishingiz mumkin. Logotiplar va
sarlavhalarni o’zgartirish va izohlarni kiritgandek qo’shish mumkin.
PowerPoint for Windows.
PowerPoint dasturi bu toifadagi dasturlar ichida eng yaxshisidir.
Moslashuvchan interfeysning mavjudligi, choklarsiz ko’chirib qo’yish funksiyasi va ko’p
(murakkab) vazifalarni bajarish rejimida barqaror ishlash imkoniyati bu dasturni yangi avlod
taqdimotli grafika mahsulotlari orasida lider darajasiga chiqardi.
PowerPoint dasturining birinchi afzalligi yaxshi sozlanuvchi interfeysidir. Ekranga dasturiy
oynada yettitagacha turli instrumentlar panelini chiqarish mumkin.
PowerPoint xizmat, ijodiy seans va hatto “noxush xabarlar” yo’nalishlarini
qamrab oluvchi ko’p turdagi slaydlar to’plamini taklif etadi. Ushbu tiplarning har biri
materiallarni joylashtirishning muayyan strategiyasiga ega bo’lib, AutoContent har bir slaydni
taqdimotning dastlabki maqsadlari bilan bog’lashni taklif etadi. (Masalan, agar siz “noxush
xabarlar”ni namoyish qilayotgan bo’lsangiz, AutoContent sizning ikkinchi slaydingizda “bizning
holatimiz” muhokama qilinishi va ma’ruzachi “bu qanday sodir bo’lgan”ligini tushuntirishini
mo’ljallab turadi.)
PowerPoint dasturida ko’p martalab orqaga qaytish "multiple undo" imkoniyati
juda yaxshi amalga oshiriladi. Masalan, 150 ta o’zgartirishlarni ketma-ket yoki birdaniga 149
ta o’zgarishga orqaga sakrab amalga oshirish mumkin. Agar siz jarayonlarga chuqur kirishib,
ikki va undan ortiq dialog oynalariga murojaat etgan va Cancel tugmasini bosgan bo’lsangiz,
dastur sizni dastlabki holatga qaytarib qo’yadi, lekin bajarilgan ishlarni umuman o’chirib
yubormaydi. Ma’lumotlar jadvali o’lchamlarini o’zgartirish va unda turli shriftlarni ishlatish
mumkin. Agar siz Microsoft Excelda ishlash bo’yicha katta tajriba egasi bo’lsangiz, unda
PowerPointdagi Grap’ ilovasi ham xuddi shunday diagramma
turlari va ularni to’g’rilash usullaridan foydalanadi.
PowerPointda diagramma tuzishning ayrim modernizasiya qilingan
funksiyalari kiritilgan bo’lib, ular boshqa dasturlar bilan mos kelmaydi.
Organizational СHart ilovasini o’rnatish ham birmuncha qiyinlashtirilgan.
265
Funksiya umumiy ko’rinishidan kishida yaxshi taassurot qoldirmasa-da, Outline view rejimida
qulay taqdimotlarni yaratish imkoniyatiga ega bo’lgan yagona dasturdir.
Har qanday hajmdagi matnni tortib ko’chirib qo’yish silliq amalga
oshiriladi. Bundan tashqari, Word hujjatlarini import qilish va odatdagi shriftlarni qo’llash
mumkin.
Grafikani qo’llab-quvvatlash asosi ham mustahkam. PowerPoint boshqa har qanday
dasturlardan farqli o’laroq 16 turdagi grafik format fayllarini import qila oladi. U o’zining avvalgi
versiyalari bilan to’liq mos tushadi, sekinroq bo’lsa-da, fayllarni import qilish zararsiz amalga
oshadi.
PowerPoint tayyor (Microsoft kompaniyasining Clip Art Gallery to’pamidan
olingan) tasvirlarni chiqarish bo’yicha eng yaxshi funksiyalarga ega.
PowerPointning rasm chizish funksiyalari Freelance Grap’ics funksiyalaridek
emas, ular uchta instrumentlar panelida tarqoq holda joylashgan bo’lib, bir vaqtning o’zida
ko’rinmaydi. Qisqartirilgan menyu ko’p rangli o’tishlarga, ranglardagi nozik farqlar va soyali
ajratishlarga, teksturali to’ldirishlar (granit, marmar va yog’ochning sirti kabi) va hattoki har
qanday grafik yoki matnli ob’ektni fonli to’ldirishga imkoniyatlar yaratadi. Guruhlarga
biriktirish, ajratish va ko’p sathli tuzilmalar to’liq qo’llab-quvvatlanadi. Uch o’lchovli effekt
qo’shish uchun uch o’lchovli tizimda ob’ektlarni “siqib chiqarish” usulidan foydalanish
mumkin, lekin bu namoyish tizimning ishlashini sekinlashtiradi. PowerPoint dasturi
ma’ruzachining o’zgartirishlari va izohlarini bevosita kiritish uchun qator imkoniyatlarga ega.
Master Views opsiyasi to’ldiruvchi belgilarni ishlatgan holda sarlavha, izoh, boshqa grafika
va matn qo’shish imkoniyatiga ega. Matnlarni tahrir qilish uchun Microsoftning boshqa
ilovalarida qo’llaniladigan instrumentlar yacheykasi va tugmalar ishlatiladi, bu esa PowerPoint
bilan ishlashni osonlashtiradi. Xohishingizga ko’ra PowerPoint ekranining har qanday elementi,
sarlavhalari va matn markerlari, shuningdek, fon zalivkasi uchun rang tanlashingiz mumkin. Slide
Master maxsus funksiyasi siz yaratgan slayd-shouga kompaniya logotipi, sana va boshqa turdagi
ma’lumotlarni qo’shishni yengillashtiradi. Har qanday tahrir qilingan shablonni PowerPointning
yangi shabloni sifatida saqlash mumkin. PowerPoint bundan tashqari toza shablonlar yoki
mavjud bo’lgan slaydlardan yangi shablonlar yaratish va ularni shablonlar kutubxonasida
saqlash bo’yicha kengimkoniyatlarga ega. Afsuski, PowerPointda foydalanuvchi tomonidan
yaratilgan slaydlar komponovkasini saqlash mumkin emas, lekin bunda anchagina slaydlarning
asosiy komponovkalarini saqlash ta’minlanadi. Parvard Grap’ics, xuddi PowerPoint kabi, slaydga
Excel formatidagi elektron jadval joylashtirilishni “tushunadi”. ‘arvard Grap’ics instrumentlar
paneli dastlabki amaliy dasturning tashqi ko’rinishini qabul qiladi va uning imkoniyatlariga
ega bo’ladi.
Freelance Grap’ics Edition for Windows
Freelance Grap’icsning eng foydali funksiyasi – taqdimotlarni ‘ypertext
Markup Language (‘TML) hujjatlari sifatida saqlash va WWW. serveriga joylashtirish
imkoniyatidir. Nescape Communications korporasiyasining Navigator dasturidan foydalanib,
slayd-shouni ko’rishda taqdimotlar sifati va u bilan ishlash hayron qolarli darajada oson. Siz
hattoki taqdimotingizni ‘TML
hujjatiga kiritib, Lotus kompaniyasining Mobile Screen SHow ilovasini Web. ko’rish dasturingiz
uchun yordamchi sifatida belgilab qo’yishingiz mumkin.
4.3. SLAYD-SHOU, MUL’TIMEDIA VA BOSHQA IMKONIYATLAR
Freelance Grap’ics Edition for Windows Freelance Grap’ics dasturining taqdimot qilish va
maxsus funksiyalaridan eng muhimi – taqdimot jarayonini repetisiya qilish imkoniyati. Dastur
repetisiya davomida taqdimotga sarflangan vaqtni hisoblab boradi va taqdimot yakunida har
bir slayd uchun qancha vaqt sarflanganligini ko’rsatadi. Dastur
ko’pfunksiyaliligiga qaramasdan ishlatish uchun qulay va sodda.
266
Slayddan slaydga o’tishda “o’tish” (perexod)ning 27 turidan foydalanish va ularga kerakli
ovozli effektlarni qo’shish mumkin. Zaruriy amallar bajarilib, ishlar tugatilganida Escape
tugmasi bosiladi va shou materialini yaratish yakunlanadi.
Dasturning mul’timedia funksiyalari imkoniyatlaridan slaydlarga video-kliplarni qo’shish, uni
sichqoncha yordamida ishga tushirish, vidoe-kliplarning ketma-ketligini belgilashda foydalanish
mumkin. Lekin ushbu effektlarni video-ob’ektlarga nisbatan qo’llash yaxshi samara bermaydi va
videofragmentlar aksariyat hollarda fon ranglari yoyilgan holda namoyish etiladi. Freelance
Grap’ics o’zining animasiya funksiyasiga ega emas, shu sababli animasiyalarni boshqa
dasturlarda tayyorlash va ushbu dasturga import qilish talab etiladi. SHunga qaramasdan,
komponovkalash effektlaridan foydalanish juda qulay. Properties sxemasidan foydalanib, tanlab
olingan markerli ob’ektlar uchun komponovkalash effektlaridan zarurini tanlash va ularni bitta
ob’ekt uchun yoki birvarakayiga barcha ob’ektlar uchun qo’llash mumkin.
Parvard Grap’ics for Windows
Parvard Grap’ics dasturida Windowsning asosiy mul’timedia imkoniyatlari
ishlatiladi va dasturning uskunaviy vositalari shunga moslashtirilib, sozlangan. Slayd-shou ishga
tushirilganda barcha asosiy opsiyalar bitta dialog oynasida namoyon bo’ladi. Play Preview oldindan
ko’rish funsiyasi orqali tayyorlangan slayd-shouni boshidan oxirigacha qadamba-qadam ko’rib
chiqish va slaydlarga o’tish effektlari va boshqa jarayonlarni kuzatish mumkin. Repetisiya
qilish funksiyasi minimallashtirilgan. Masalan, slayd-shou uchun vaqt oralig’ini belgilash
imkoniyati mavjud emas, lekin Navigation panelidagi Next Slide i Previous Slide kabi bir necha
asosiy funksiyalar yordamida slaydlarni namoyish etish mumkin.
Slayd-shouni namoyish etish uchun ‘arvard Grap’ics dasturining pyper SHow
funksiyasi imkoniyatlari boshqa dastur imkoniyatlaridan birmuncha keng.
Tarmoqlanish nuqtasi sifatida joriy faylning xohlagan ixtiyoriy slaydi tanlanishi mumkin.
SHuningdek, dastur yordamida muayyan bir amalni ishga tushirish mumkin, masalan, maxsus
ovozni namoyish etish, ovozli effektlarni namoyish etishni to’xtatish yoki slaydga ma’lum bir
ob’ektni qo’shish uchun OLE funksiyasini ishga tushirish.
Slaydga ob’ektni qo’shish jarayonida, ayniqsa, komp’yuter qattiq diskidagi papkadan video-
yoki boshqa kliplarni qo’shish paytida Windowsning dialoglar oynasi bilan ishlashda
birmuncha noqulayliklar yuzaga keladi. Dialoglar oynasiyordamida ob’ektni tanlash jarayonida
faqat zurur bo’lgan ob’ektnigina emas, balki avtomatik ravishda diskdagi barcha ob’ektlar
qidiriladi (Insert Objecs dagi All Files opsiyasi) va ekranda ularning ro’yxati chiqariladi.
‘arvard Grap’ics dasturining mul’timedia funksiyalari foydalanuvchilarning asosiy extiyojlariga
javob beradi. YAngi ob’ektlarni yaratish yoki mavjudlarini yuklash uchun Object Insertion
standart komandalaridan foydalaniladi. ‘arvard Grap’ics dasturi, kiritilgan mul’timedia ob’ektiga
Object Packager utilitasi vositasida qo’shimcha qat (sloy) qo’shadi, bunda zaruriy sozlovlar
belgilanmasa slayd-shoudagi mul’timediali elementlarni samarali namoyish etish imkoniyatlari
pasayadi.
PowerPoint for Windows
PowerPoint (RR) dasturida taqdimotlarni repetisiya qilish imkoniyatlari
va ularni namoyish etish funksiyalari zaruriy talablarga javob beradi. Maxsus taymer slayd-
shoudagi barcha amallarga sarflanadigan vaqtning tez belgilanishini va yozilishini ta’minlaydi.
Ekranga chaqirilgan muayyan jadvaldan foydalanib, taqdimotga sarflanadigan vaqtni
soniyasigacha aniq belgilash mumkin. Taqdimotlarning tarmoqlanishi yaxshi tashkil etilgan.
Muhim funsiyalaridan biri taqdimot davrida ixtiyoriy slaydlarga o’tish funksiyasidir. Bundan
tashqari, joriy taqdimotga kiritilgan ob’ekt sifatida boshqa bir taqdimot faylini ham qo’shish
imkoniyati mavjud. Sichqoncha tugmasining ketma-ket chertilishi (bosilishi) ikkinchi taqdimot
faylini ekranga chiqaradi. Ikkinchi
taqdimot materiali tugagach, dastur sizni avvalgi slaydga qaytaradi.
Kiritilgan ikkinchi taqdimot fayli o’zining barcha parametrlari,
267
xususiyatlari va mazmunini saqlab qoladi. Ta’lim oluvchilarning qiziqishiga qarab taqdimotni
davom ettirishning bir necha yo’llarini belgilash mumkin.
Meeting Minder maxsus opsiyasi ko’rinmas auditoriya, elektron daftarcha
sifatida xizmat qiladi va taqdimot davomidagi kuzatuv natijalarini, taklif va e’tirozlarni yozib borish
imkoniyatini beradi.
Pack and Go Wizard opsiyasi katta hajmdagi taqdimotlarni egiluvchan
disklarga yoki ulanuvchi o’qish/yozish qurilmalariga (Zip) ko’chirish imkoniyatini beradi.
PowerPoint dasturida taqdimotga ovozli va video-kliplar boshqa dasturlarga qaraganda qulay
kiritiladi va namoyish etiladi. Dasturda mul’timediali ob’ektlarni tanlash uchun
sichqonchaning o’ng tugmasidan foydalaniladi, bunda namoyish etish opsiyasini o’rnatish
uchun Animation Settings menyusining komandalariga yo’l ochiladi.
Taqdimotdagi mul’timedia materiallarini namoyish etish uchun ro’yxat
tuzish va ketma-ketligini belgilash mumkin, ulardan foydalanishning barcha jihatlari oson va
qulay. Ikkita dialog oynasi bilan ishlayotgan taqdirda ham asosiy funksiyalarga murojaat
etish uchun bitta usuldan foydalansa bo’ladi.
PowerPoint dasturi videomateriallarni namoyish etishda fon ranglarining aniq va tiniqligini
ta’minlaydigan yagona dastur hisoblanadi. SHuningdek, PowerPoint dasturi, boshqa
dasturlardan farqli ravishda,
videoob’ektlarga namoyish davrida suzib (uchib) yuruvchi videotasvir kabi effektlarni qo’llash
imkoniyatini yaratadi. Bundan tashqari, slayddan slaydgao’tishning 46 xil effektidan
foydalansa bo’ladi, bunda Slide Sorter rejimidagi Transition uskunalar panelidan foydalanish
samara beradi. Animation Settings funksiyasi PowerPoint imkoniyatlarini yanada
kengaytiradi. Ikkita dialog oynasi orqali u tasvirli hamda mul’timediali ob’ektlarni,
animasiyaning ko’pgina funksiyalarini birlashtiradi va taqdimotning xohlagan joyida ishlatilishi
mumkin.
Dasturda, shuningdek, ob’ektlarga aylanish effektini qo’llash, xar xil
ranglar sxemasidan foydalanish funksiyalari mavjud bo’lib, ularni sichqoncha yoki dialog oynasi
orqali belgilash mumin.
PowerPoint taqdimot dasturlari ichida eng yaxshi dastur hisoblanadi. Dastur
interfeysi oddiy bo’lishiga qaramasdan, Windowsga xos muhim spesifik
funksiyalarning mavjudligi va foydalanish uchun qulayligi uning mavqeini yanada ko’taradi.
4.4. GRAFIK KO’RINISHDAGI MUL’TIMEDIA ILOVALARINI TAYYoRLASH
Mul’timedia ilovalarini yaratish uchun ko’plab dasturiy vositalar
mavjud. Afsuski, ularning barchasini sanab chiqishning iloji yo’q, shuning uchun ba’zi keng
tarqalgan dasturlargagina to’xtalib o’tamiz.
Ularni bir nechta toifalarga bo’lish mumkin:
• Tasvirlarni yaratish va ishlov berish vositalari;
• Animasiyalar, 2D, 3D grafikalarni yaratish va ishlov berish vositalari;
• Video tasvirlar (videomontaj, 3D-titrlar)ni yaratish va ishlov berish
vositalari;
• Tovush yaratish va ishlov berish vositalari;
• Taqdimotlar yaratish vositalari.
Grafika va fototasvirlar
Kompyuterda tasvir ko’rsatish usullaridan biri – rastrli grafika (bitmap)dir. Bu holatda tasvir
(pixels) elementlarga bo’linadi, eniga X piksel’ va bo’yiga Y piksel’ rasmning o’lchamlarini
belgilaydi.
Muhim xususiyatlaridan yana biri rastrli grafikaning ranglar aniqligi bo’lib, bit raqamlari bilan
belgilanadi va har bir piksel’ rangini kodlashtirish uchun ishlatiladi.
Demak, bitli yuzaning kattaligi uni saqlash uchun diskda shuncha katta joy kerak bo’lishini
bildiradi.
Grafik fayllarda ranglarni tasvirlashning quyidagi variantlari mavjud:
268
• 256 rangli fayl har bir piksel’ 8 bitdan va palitra deb nomlanuvchi mos
ranglar jadvalidan iborat bo’ladi.
• 16 bitli rangli faylda palitradan foydalanilmaydi, har bir pikselning
qizil, yashil va ko’k rangli komponentlarini saqlash uchun 16 bit ajratiladi.
• Ikkita varianti bor: RGB555 (32768 ta rang), RGB565 (65536 ta rang).
• 24 bitli rangli fayl har bir pikselining rangli komponentlari uchun 8
bit ajratiladi. Mavjud 16,7 mln. xil rang birikmalaridan foydalaniladi.
SHuning uchun ularning orasidagi juda kichik farqni ko’z bilan zo’rg’a ilg’ash mumkin.
• 32 bitli rangli fayl har bir pikselining rangli komponentlari uchun 8
bit va har bir pikselning al’fa-kanali uchun 8 bit ajratiladi. Al’fa-kanal tasvirda har bir
pikselning tiniqligi darajasini belgilaydi.
• Oq-qora och rangli tasvirlar 256 kulrang rang bilan 8 bitli faylga
yozilishi mumkin.
Grafik redaktorlari mavjud (asosan skaner qilingan) tasvirlar ustida
nozik hamda murakkab ishlarni bajarishga mo’ljallangan va tasvirning har qanday jihatlarini
tuzatish imkonini beruvchi instrumentlar to’plamiga ega bo’ladi.
Adobe P’otoshop
Adobe P’otoshop foto suratlarga ishlov berish bo’yicha professional paket hisoblanadi.
Qatlamlar bo’yicha ishlash va vektorli grafika dasturlaridan
ob’ektlarni eksport qilish imkoniyatiga ega. Ranglarni korreksiyalash, retush’ qilish, turli
rangdagi effektlarni yaratish uchun to’liq instrumentlar to’plami mavjud.
40 dan ortiq fil’trlar turli maxsus effektlar yaratishga imkon beradi. Turli ishlab chiqaruvchilar
tomonidan ko’pgina ulanadigan modullar yaratilgan.
Corel P’otoPaint
Corel P’otoPaint grafik tahrirlash dasturi tasvirlarni yaratish va tahrir qilish uchun barcha
zaruriy narsalarga ega bo’lgani bilan Adobe P’otoshop dasturidan fayllar bilan ishlashdagi
tezkorlik bo’yicha ortda qoladi. Tasvirlarni Internetda ko’rsatish imkoniyatiga ega.
Animasiyalangan tasvirlar va ЫuickTime formatidagi slayd-shou bilan ishlash uchun
instrumentlar ko’zda tutilgan.
P’otoDraw
P’otoDraw Office 2000 tarkibiga kiradi va vektorli hamda rastrli grafika
to’plamlari imkoniyatlarini birlashtiradi. U chizilgan shakllarning katta to’plami va ularni
bezash uchun ko’plab turli chiziqlar, rang-barang badiiy bo’yoqli cho’tkalar yoki foto tasvirlarni
o’z ichiga olgan. SHablonlardan foydalanishda maxsus master sizni zarur turdagi
illyustrasiyalarni yaratishning barcha qadamlaridan olib o’tadi.
P’otoDraw deyarli barcha ilovalar formatidagi illyustrasiyalarni saqlash imkoniyatiga ega.
Dastur alohida ob’ektlarga va tasvirlarga qo’llash mumkin bo’lgan katta miqdordagi turli
effektlarni o’z ichiga qamrab olgan, xususan, soya qo’shish, shaffoflik berish, ob’ektlarning
chegaralarini xiralashtirish yoki kuchaytirish, ularga uch o’lchovli ko’rinish berish, perspektiv
o’zgartirishlar kabi effektlar,
shuningdek, tasvirga peroda chizilgan, xomaki loyiha, rassomchilik asari kabi ko’rinish
beruvchi maxsus effektlarni tanlash mumkin. P’otoshop uchun mo’ljallangan plug-in fil’trlarini
qo’llash ko’zda tutilgan.
P’otoImpact
P’otoImpact grafik paketi Ulead Systems firmasi tomonidan ishlab
chiqilgan bo’lib, tasvirlarni yaratish va tahrir qilish uchungina mo’ljallanmagan. U,
shuningdek, fotografiyalarning ma’lumotlar bazasini yaratish va boshqarish,
269
tasvirlar fayllarini oldindan ko’rib chiqish, mul’timediali slayd-shoular yaratish, ekrandan
tasvirlarni zaxvat qilish, fayllarni o’zgartirish uchun vositalarni ham taklif etadi.
Pick-and-apply texnologiyasi Easy Palette menyusida jamlangan stillar,
effektlar, gradient va teksturalar to’plamidan kengaytirmalarni qo’llashga imkoniyat yaratadi va
o’zgarishlarning natijasini darhol ko’rish mumkin.
Paint SHop Pro
Paint SHop Pro grafik tahrirlash dasturi tasvirlarni chizish va retush’
qilish uchun tanlab olish imkoniyati keng bo’lgan cho’tkalar, ishlov berish uchun 25 dan
ortiq standart fil’trlar, standart effektlarning asosiy to’plami va P’otoshop paketiga ulanadigan
fil’trlarni havola qiladi. Qatlamli tasvirlar bilan ishlash va ko’p sathli bekor qilish amalini
qo’llab-quvvatlaydi. Uning tarkibiga shaxsiy mul’timediali ilovalarda yoki Internetda ishlatish
mumkinbo’lgan animasiyali GIF-fayllarni yaratish uchun Animation SHop servis dasturi ham
kiritilgan.
Picture Man
Picture Man grafik paketi (to’plami) Rossiyaning STOIK Software firmasi
tomonidan ishlab chiqilgan. U grafik fayllarni ishlab chiqish va tahrir qilish, raqamli video
tasvirlarni montaj qilish va ishlov berish imkoniyatini yaratadi, hattoki o’rnatilgan morfing (bir
video effektdan boshqasiga ravon o’tish) moduliga ham ega. Ushbu to’plam tasvirlar bilan
ishlash uchun 70 dan ortiq yuqori sifatli fil’trlar, rang to’g’rilash, fil’trasiya va retush’ qilish
instrumentlariga
ega. Ushbu to’plamdagi barcha fil’trlarni nafaqat bitta tasvirga qo’llash, balki ularning ketma-
ketligi uchun ham ishlatish mumkin.
Painter
Painter Metacreations firmasining rastrli rangtasvir tahrirlash dasturi
hisoblanadi. Painter rasm chizish va ranglar bilan ishlash vositalarining yetarlicha keng spektriga
ega. Xususan, u har xil bo’yash cho’tkalari (qalam, ruchka, ko’mir, aerograf – siqilgan havo
orqali suyultirilgan rangni sepish uskunasi)ni modellashtiradi, rasmni akvarel’ va moybo’yoqda
ishlaganga o’xshatadi, shuningdek, tabiiy muhit effektlarini chiqarishga imkoniyat yaratadi.
SHunday rasm chizish dasturlari mavjudki, rassomlarning an’anaviy asbob-uskunalarini
modellashtiradi. Bu dasturlarning asosiy xususiyati rasmlarni kiritish uchun grafik
planshetlarni qo’llab-quvvatlashidir. Odatda bu vositalar malakali
rassomlar yoki rassomlik qobiliyati rivojlangan foydalanuvchilar tomonidan qo’llaniladi.
Painter Classic cho’tka bilan rasm chizish uchun eng yaxshi dasturlardan biri hisoblanadi.
Fauve Matisse ham shunga o’xshash xususiyatlarga ega.
2D-grafika va animasiya
Vektorli grafika dasturlarida geometrik shakllar sifatida saqlanadigan ob’ekt va tasvirlar bir-
biriga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’ladi. Bu esa ob’ektning qatlamlari, joylashuvi va
istalgan atributlarini o’zgartirish imkonini beradi. Zamonaviy vektorli grafika dasturlarida
rastrli tasvirlar bilan ishlash instrumentlari ham mavjud. Ikki o’lchovli animasiyada kadrli
animasiyaning an’anaviy usulidan foydalaniladi. Ayrim hollardagina tvining (tweening) –
oraliq kadrlarni avtomatik generasiyalash qo’llaniladi. SHuningdek, morfing, tasvirlarni
deformasiyalash, turli optik effektlar va ranglarning siklik o’zgarishlari qo’llaniladi.
CorelDRAW
CorelDRAW grafik tahrirlash dasturi bo’lib, tayyor tasvirlarning ulkan kutubxonasiga va keng
imkoniyatlarga ega, vektorli tasvir yasash bo’yicha klassik dasturga aylangan. Bu to’plam
nafaqat rasm chizish, balki grafiklarni tayyorlash va rastrli tasvirlarni tahrir qilish uchun ham
mo’ljallangan. U fayllarni boshqarish va komp’yuter displeyida slayd-fil’mlar ko’rsatish
270
vositalariga ega bo’lib, qo’lda chizish va tasvir qatlamlari bilan ishlash imkonini beradi, uch
o’lchovli maxsus effektlarni qo’llab-quvvatlaydi. Matnlar bilan ishlash uchun keng
imkoniyatlar mavjud.
CorelXARA
CorelXARA dasturi vektorli tasvirlarni yaratish imkonini beradi.
Gradient xususiyatli shaffoflashtiruvchi effektlarga ega. Dastur asosiy operasiyalarni rastrli
tasvirlar bilan amalga oshiradi: rang quyuqligi, yorqinligi, kontrastligi, keskinligini
o’zgartirish, surkalgan tasvirlar fil’trlari va boshqa maxsus effektlarni qo’llash. Ulkan ichki
kengaytirish xususiyati (72 ming nuqta/dyuym) ob’ektlarni 2500 marta kattalashtirish imkonini
beradi. JPG, GIF va animasiyali GIF formatidagi fayllarni ko’rish mumkin. Adobe P’otoshop uchun
plug-in bilan mos tushadi.
Macromedia Free’and
Macromedia Free’and professional grafik tahrirlash dasturi bo’lib, grafik ob’ektlarni yaratishdan
tashqari matnlar ustida ishlash, jadvallarga ishlov berish, to’g’ri yozishni tekshirish va matnni
sahifaga joylashtirish usullaridan foydalanish imkoniyatlariga ham ega. O’rnatiladigan
modullardan foydalanish imkoniyati mavjud. Maxsus
effektlar va rang bilan ishlash uchun instrumentlar to’plami, ko’p rangli gradientli bo’yash
vositalariga ega.
Adobe Illustrator
Adobe firmasining Illustrator vektorli paketi illyustrasiyalarni yaratish va
sahifaning umumiy dizaynini ishlab chiqish uchun mo’ljallangan bo’lib, tayyor tasvirlarni
yuqori aniqlikda chiqarishga yo’naltirilgan. Bu paket shakl va simvollarni ixtiyoriy
ko’rinishda yaratish, keyin esa ularning o’lchamlarini o’zgartirish, aylantirish va
deformasiyalash imkonini beradi. Bundan tashqari, Illustrator matn va ko’p sahifali hujjatlar
bilan ishlash uchun keng spektrdagi instrumentlarga ega.
P’oto Grap’ics
P’oto Grap’ics ob’ektga yo’naltirilgan yondashuvdan foydalanadi. Har bir ob’ekt juftlikda
bo’lib, region va effektdan iborat, dastur faqat region doirasidagina ta’sir qiladi. Turli
qatlamlarda joylashgan ob’ektlar o’zaro ta’sirlashadi, ya’ni yuqoridagi qatlamda joylashgan
ob’ektning effekti o’z regioni doirasida pastki qatlam ob’ektini qoplab qo’yadi. Ob’ekt
ko’chirilsa, effekt u bilan birga ko’chadi. Dasturning afzalligi shundaki, uning fayllari hajmi
kichkina, unda nuqtalar haqidagi ma’lumotlar emas, balki tasvirlarni tuzish qoidalari
saqlanadi. SHuning uchun rasm, o’lchami qanday bo’lishidan qat’i nazar, istalgan aniqlikda
chiqarilishi mumkin.
3D-grafika va animasiya
Uch o’lchovli animasiyalar texnologiyasi bo’yicha qo’g’irchoq teatrni eslatadi: ob’ektlarning
karkaslarini yaratish, material va ularning qoplamalarini aniqlash, hammasini yaxlit sahnaga
biriktirish, yoritish chiroqlari va kamerani o’rnatish, keyin fil’mda nechta kadr bo’lishi va
predmetlarning harakatini belgilash kerak. Uch o’lchovli fazoda ob’ektlarning harakati
traektoriyalar, asosiy kadr bo’yicha murakkab konstruksiyalarning qismlari harakatini bog’lab
turuvchi formulalar yordamida beriladi. Kerakli harakat, yorug’lik va materiallar
berilganidan so’ng vizualizasiya jarayoni ishga tushiriladi. Ma’lum vaqtdan so’ng komp’yuter
barcha zarur kadrlarni hisoblab chiqadi va tayyor fil’mni beradi. Kamchiligi shundan iboratki,
ob’ektlarning shakli va sirtqi qismlari haddan ortiq silliq, ularning harakati esa birmuncha
mexanistik ko’rinishga ega bo’ladi.
Haqqoniy uch o’lchovli tasvirlarni yaratish uchun turli ulullar qo’llaniladi.
271
“Notekis” ob’ektlarni, masalan, soch yoki tutunni yaratish uchun ob’ektni ko’plab zarralardan
shakllantirish texnologiyasi qo’llaniladi. Harakatlarni jonlantirish uchun invers kinematikasi va
boshqa texnikalar kiritiladi, video yozuv va animasiyali effektlarni bir-biriga yotqizish uchun
yangicha uslublar paydo bo’lib, sahnalar va harakatlar haqqoniyroq bo’lishini ta’minlaydi.
3D Studio MAX
3D Studio MAX Kinetix firmasi tomonidan ishlab chiqilgan 3D-
animasiyalari ichida eng mashhurlaridan biridir. Dastur uch o’lchovli fil’m yaratish jarayonini
to’liq ta’minlaydi: ob’ektlarni modellashtirish va sahnalarni shakllantirish, animasiya va
vizualizasiya, video bilan ishlash. Dastur SGI ishchi stansiyalari uchun chiqarilgan juda
quvvatli paketlar bilan raqobat qilishga da’vogarlik qiladi. Dasturning interfeysi barcha
modullar uchun yagona bo’lib, yuqori darajada interfaollikka ega. 3D Studio MAX
animasiyalarni boshqarishning kengaytirilgan imkoniyatlarini amalga oshiradi. Har bir
ob’ektning harakati tarixini saqlab qoladi va turli rangli effektlarni yaratish imkonini beradi.
3D-akseleratorlarini qo’llab-quvvatlaydi va ochiq arxitekturaga ega, ya’ni uchinchi firma
tomonidan tizimga qo’shimcha ilovalar o’rnatishga imkoniyat yaratadi.
ADABIYOTLAR
1. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar i pedagogik mahorat - T.: TDPU,
“Nizomiy”, 2003.
2. Avliyoqulov N. Zamonaviy o’qitish texnologiyalari.Toshkent, 2001.
3. Bershadskiy M.E., V kakix znacheniyax ispolьzuetsya ponyatie «texnologiya» v
pedagogicheskoy literature? //SHkolьnыe texnologii- 2002.- № 1. - S.3 - 18.
4. Bespalьko V.P. Slagaemыe pedagogicheskoy texnologii. M.: Pedagogika, 1989.
5. Bogolyubov V.I. Evolyutsiya pedagogicheskix texnologiy //SHkolьnыe texnologii - 2004.
- № 4.-S.12
6. Golish L.V. Texnologii obucheniya na lektsiyax i seminarax.:Uchebnoe posobie //Pod
obщ. red. Akad. S.S. Gulyamova. - T.: TGEU, 2005.
7. Yepisheva O.B. Osnovnыe parametrы texnologii obucheniya. //SHkolьnыe texnologii -
2004.- № 4.
8. Yo’ldoshev J., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. T. “O’qituvchi” 2004.
9. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse. Analiz zarubejnogo
opыta.- // M.: Znanie, 1989 / Novoe v jizni, nauke, texnike. Ser. «Pedagogika i psixologiya». № 6.
10. Kushnir A.M. Metodicheskiy plyuralizm. //SHkolьnыe texnologii.- 2004. № 4. - S.3 -
11.
11.Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi, 2000.
12. Selevko G.K. Sovremennыe obrazovatelьnыe texnologii. Uchebnoe posobie. M.:
Narodnoe obrazovanie, 1998.
13. Saidaxmedov N.S. Pedagogik amaliyotda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash
namunalari. T.: RTM, 2000.
14. O’.Tolipov, M.Usmonboeva. Pedagogik texnologiya:nazariya va amaliyot.
T.: «Fan», 2005.
15. Farberman B.L. Peredovыe pedagogicheskie texnologii. T.: FAN, 2000.
16 avrilov M.V. Informatika informatsionnыe texnologii: Uchebnik dlya studentov
vuzov. - M.: Gardariki, 2006. - 655 str.
17 lifer V.G., Olifer N.A. Kompьyuternыe seti: Printsipы, texnologii, protokolы.
Uchebnik. 2-e izd. - SPb.: Piter, 2005.
19 epodavanie v seti Internet: Uchebnoe posobie. Otv. Red. V.I. Soldatkin.-
M.: Vыsshaya shkola, 2003, - 792 str.
20 aldin K. V., Informatsionnыe sistemы v ekonomike: Uchebnik. – 3-e izd. –
M.: Izdatelьstvo – torgovaya korporatsiya «Dashkov i K» 2006 – 395 s.
272
21 21
www.compress.ru
Do'stlaringiz bilan baham: |