O‘zbekiston tarixi (XIX asrning ikkinchI yARmI – XX asr boshlari)

4–5-§§. XIX ASR O‘RTAlARIDA O‘RTA OSIyO AhOlISINING 
mADANIy hAyOTI
Xonliklardagi  aholining  aksariyati  o‘zbek  tilida 
so‘z lashgan.  Bu  tilda  oliyhimmat  qahramon  va 
bahodirlarning  jasorati,  ularning  g‘alabalari  va 
adolat  uchun  kurashlari  sharaflangan  xalq  dostonlari  –  qahramonlik 
eposlari keng tarqalgan. XIX asrda qirqqa yaqin doston ma’lum bo‘lib, 
«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Kuntug‘mish», «Shirin va Shakar» doston-
lari ularning eng mashhurlari edi.
Aholi  orasida  xalq  og‘zaki  ijodiyoti  katta  o‘rin  egallagan.  Ularda 
amaldor larning illatlari, saroy a’yonlarining nuqsonlari va ochko‘zligi kul-
gi  ostiga  olinar  edi.  Ba’zi  insofsiz  amaldor  va  boylar  qoralangan  hamda 
mehnatkash  xalqning  oliy janobligi,  mardligi  madh  etilgan.  Dostonlarda 
ko‘pincha  ezgulik ning  yovuzlik  ustidan  g‘alabasi  g‘oyasi  yetakchilik  qi-
ladi. O‘zlari mavzular to‘qib, ularni o‘zlari ijro etgan qiziqchilar va aski-
yachilar ham o‘zbek adabiyoti hamda folklorining rivojida salmoqli hissa 
qo‘shganlar. Har yili bahorda shahar va qishloqlar atrofl aridagi bog‘lar va 
chorbog‘larda, qir-u adirlarda xalq sayillari o‘tkazilar edi. Xalq sayillarida 
sayyor sirk truppalari bozor maydonlarida o‘z tomoshalarini ko‘rsatib, aho-
lini xushnud qilgan. Polvonlar o‘rtasida kurash musobaqalari o‘tkazilgan.
Har uchala xonlikda ham ta’lim deyarli bir xilda olib borilgan. Buxoro 
amirligidagi tizim Xiva va Qo‘qon xonliklarida ham joriy etilgan. Madra-
salar  Olimlar  yasovuli  lavozimidagi  shaxs  (bu  mansab  XVI  asrda  paydo 
bo‘lgan) madrasalar ta’limini nazorat qiluvchi, yuqori bo‘g‘in, ya’ni xon 
yoki  amir  bilan  madrasalar  o‘rtasidagi  munosabatlarni  yo‘lga  qo‘yuvchi 
mansab  egasining  hukmdorga  yozma  ma’lumot  berib,  o‘qish  mavsumi 
boshlanganligini  bildirgan.  Madrasalarda  o‘qish  muddati  sentabr  oyining 
ikkinchi yarmida boshlanib, mart oyining oxiriga qadar davom etgan. Shu 
tariqa  o‘qish  mavsumi  6  oy  davom  etgan.  O‘quv  mavsumining  bu  tari-
qa belgilanishi xalqning iqtisodiy-ijtimoiy hayoti 
bilan bog‘liq edi. Mart oyi oxirlaridan dalalarda 
ekin-tikin  ishlari  boshlangan.  Sentabr  oxirlari-
da  hosil  yetilib  bo‘lgan.  Oradagi  6  oyda  talaba 
dala ishlarida ishtirok etishi va ota-onasi, oilasi-
ga moddiy yordam berish imkoniyatiga ega edi. 
Madrasalarda  haftada  to‘rt  kun  –  shanba,  yak-
shanba, dushanba, seshanba o‘qish kuni hisoblan-