O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧЕКЛИЛИК ВА ЧЕКСИЗЛИК 
(фалсафада) — нарса ва ҳодисаларнинг 
қарамақарши томонларини ифодалов-
чи тушунчалар. Чеклилик — фазо ва 
вақтда ўз ибтидоси ва интиҳоси бўлган 
аниқ, чегарали объектлар (нарса, жара-
ён, ҳодиса, ҳолат, хусусият ва ш.к.)ни 
англатади. Чеклилик чегараси объект 
интиҳосини бошқа объектдан ажратиб 
туради ва уларни бирбирига боғлайди. 
Чеклилик доим ўзгаришда, ҳаракатда. 
Воқеликдаги ҳар бир билиш объекти му-
айян муносабатда, чеклилик сифатида 
намоён бўлади. Чексизлик — материя ва 
унинг турли хусусиятларига хосдир. У 
дунёнинг фазо ва вақтда бениҳоялигини 
англатадиган тушунча. Ҳар қандай нарса 
ва ҳодисалар чеклидир, чунки у бошқа 
предмет ва ҳодисалардан мустақил ҳолда 
мавжуд бўлиб, фазо ва вақтда маълум 
кўламни эгаллайди. У ўзини қуршаб 
олган дунё билан тинимсиз алоқада 
бўлганлиги учун чексиздир. Ҳар қандай 
чекли нарса — чексизликнинг юз бери-
ши шаклидир. Илмфан чеклили объект-
ларини билиш оркали чексизликни очиб 
беришга яқинлашади. 
ЧЕКСИЗ КАТТА МИҚДОР - 
ўзгариш жараёнида мутлақ қиймати 
бўйича берилган ҳар қандай сондан кат-
та 6ўлиб қоладиган ўзгарувчи миқдор. 
Ч.к.м. ўзгариш жараёнида мутлақ 
қиймати бўйича аввалдан берилган ҳар 
қандай мусбат сондан катта бўла ола-
ди. 2) чегараланган микдор билан Ч.к.м. 
кўпайтмаси Ч.к.м.дир; 3) Ч.к.м.га теска-
ри бўлган миқдор чексиз катта микдор-
дир; 4) чексиз катта миқдорга тескари 
бўлган миқдор Ч.к.м. бўлади. 
ЧЕКСИЗ КЎПАЙТМА - ҳадлари 
нолдан фарқли бўлган кетма-кетлик 
ҳадларининг кўпайтмасидан тузилган.
ЧЕКСИЗ ҚАТОР - қ. Қаторлар. 
ЧЕКСИЗЛИК (математикада) — 
миқдорлар, катталиклар ва б. математик 
тушунчаларни кенгайтириш мақсадида 
ишлатиладиган тушунча. Математик 
анализда чексиз кичик, чексиз катта мик-
дорлар, геометрияда чексиз узоклаштан 
элементлар, ҳақиқий сонлар тупламини 
иккита «махсус» сон —оо ва +оо билан, 
тўпламлар назариясида натурал сонлар 
қатори 1, 2,... ни трансфинит сонлар би-
лан тўлдириш ва ҳ.к. шундай тушунча-
дир.
Маc, ҳосила тушунчаси чексиз ки-
чик икки миқдор нисбатининг лими-
ти, интеграл эса сони чексиз кўп «чек-
сиз кичик»лар йиғиндисининг лимити 
бўлиб, бундай «кенгайтиришлар» мат. 
ва б. фанларда муҳим аҳамиятга эга. 
Ўзгарувчан чексиз кичик, чексиз кат-
та миқдорларни ўзгармас чексиз катта 
миқцорлардан фарқ қилиш учун «потен-
циал» ва «актуал» чексизлик терминлари 
вужудга келган.
ЧЕЛАК — Самарканд вилояти 
Пайариқ туманидати шаҳар (1981 й. 
дан). Илгари унинг ўрнида Ойтамғали 
қишлоғи бўлган. Ч. туман маркази 
(Пайариқ)дан 8 км, яқин т.й. станция-
си — Самарканд (36 км). Аҳолиси 16,6 
минг киши (2000). Хўжаликлари ва 
аҳолиси Пайариқ каналидан сув олади. 
Шаҳардаги корхона ва микрофирмалар 
асосан, қ.х. маҳсулотларини қайта иш-
лашга ихтисослашган. Ч.да Ўзбекистон 
—Россия «БалтиморЧелак» қушма кор-
хонаси (томат пастаси ишлаб чиқаради) 
фаолият курсатади. 4 савдо маркази, ма-
даний ва маиший хизмат кўрсатиш шо-
хобчалари, 4 умумий таълим мактаби, 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
46
болалар мусиқа мактаби, касбҳунар кол-
лежи, 3 кутубхона, 4 маданият уйи, ста-
дион, спорт зали, марказий касалхона, 8 
дорихона ва б. тиббий муассасалар бор. 
Ч. яқинидаги Хартанг қишлоғида Бухо-
рий ёдгорлик мажмуи барпо қилинган 
(1998).