O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

35
қадамжойи. 
ЧАШМАЛАР — қ. Булоқлар. 
ЧАШМАРДОН ДОВОНИ — Чумқор 
тоғ тизмасининг марказий қисмидаги до-
вон. Ўзбекистон билан Тожикистон чега-
расида. 2868 м баландлиқца жойлашган. 
Довон орқали Сангзор водийсидан За-
рафшон водийсига ўтилади. 
ЧАШНАЧИЛИК (форстож. чашони 
— татиб кўриш, едириш) — узум, вино, 
озиқ-овқат маҳсулотлари ёки ўсимлик 
хом ашёси сифатини органолептик усул-
да — кўриш, ҳидлаш, таъм билиш, эши-
тиш аъзолари орқали аниқлаш. Вино-
чиликда винонинг истеъмол қимматини 
ҳамда и.ч. жараёнида унинг сифатини 
махсус чашначи усталар баҳолайдилар. 
Тажрибали виночичашначи кимёвий тах-
дил ёки махсус асбоблар ёрдамида олин-
ган вино ёки вино маҳсулот ҳақидаги 
ахборотни тўддириб, технологик жара-
ённинг такомил даражасига тузатишлар 
киритади. Чой Ч.да қуруқ чойнинг ташқи 
кўриниши, дамланган чойнинг таъми, 
ранги, хиди ва баргининг кўриниши; 
тамакида ҳиди, таъми, ўткирлиги, ту-
тунида ёғли моддаларнинг бўлишига 
эътибор берилади. Узумнинг хўраки 
навлари Ч. жиҳатидан 10 балли шкала 
бўйича — узум боши ва ғужумининг 
кўриниши, таъми ва ҳиди, пўсти хусу-
сиятлари ва этининг тузилиши бўйича 
баҳоланади. Ч.нинг камчилиги — унинг 
муайян даражадаги субъективлиги, аф-
заллиги эса, энг сезгир асбоблар билан 
аниқлаб бўлмайдиган ўзига хос нозик 
сифат хоссаларини фарқлаш ва унга 
баҳо беришидир. Ч.да винолар орасида-
ги кимёвий йўл билан аниқлаш мумкин 
бўлмаган фарқни, маc, маркали ва оддий 
вино орасидаги таъм, хушбўйлик ва б. 
фарқларни аниқлаш мумкин. Ч.ни махсус 
тажриба ва лаёқатга эга бўлган чашна-
чи мутахассислар бажарадилар. Бундай 
қобилият табиий тарихий ривожланиш 
натижаси бўлиб, инсон шаклланганидан 
то ҳанузгача ва бундан буён ҳам и.ч. фа-
олияти таъсирида истеъмол қилинадиган 
озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини 
сақлаш, овқатланиш маданияти билан 
доим алоқадорликда такомиллашиб бо-
ради. Маза сезиш аъзолари ривожланган, 
нодир қобилият эгалари бўлган чашна-
чилар билинарбилинмас, ниҳоятда нозик 
таъм ва лаззатларни сезиб, хулоса чиқара 
оладилар. Кўргазма, танлов ва ярмарка-
ларда вино, узум, тамаки маҳсулотлари 
сифати чашначилар хулосаларига кўра 
белгиланади. Қадимдан ўзбеклар ораси-
да урф бўлган анор сайли, қовун сайли 
(ширинак) каби сайилларда ҳам етиш-
тирилган анор, анжир, қовунтарвуз 
ширинлиги, ранги, этининг мулойим-
лиги, шарбати миқдори, уруғининг оз-
лиги ёки йирикмайдалиги каби сифат-
ларини аниқлаш бўйича чашначилар 
мусобақалари ўтказилган.
ЧАҚА, чақа пул — қиймати паст 
бўлган металл тангалар; майда тўловлар, 
йирик пул белгиларини майдалаш, 
қоғоз пуллардан қайтим бериш учун 
қўлланилади. Жаҳон мамлакатларида 
Ч.нинг энг кичик қиймати амалдаги мил-
лий валюта бирлигининг 1/100 қисмига 
тенг бўлган танга шаклида зарб қилинади 
(маc, сўмря. тийин, дамараа цент, рупия-
да пайса, гривнадя копеек). Қадимдан Ч. 
пуллар қиймати юқори бўлган кумуш ва 
олтин тангалардан фарқли ҳодда фақат 
мис ёки жез сингари арзон металлардан 
ясалган. Ўзбекистон Республикаси Мар-
казий банки 1994 й. 1 июлдан муомалага 
чиқарган 1, 3, 5 тийин қийматдаги мис 
тангалар Ч. ҳисобланади.