O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧИҒАТОЙЛАР - 13-а. 2ярми 16-а. 
бошларида Мовароуннаҳр аҳолиси номи. 
Чингизхонннш ўғли — Чиғатой номи 
билан боғлиқ. Маълумки 13-а. бошла-
рида Мовароуннаҳр Чиғатой улуси тар-
кибига кирган. Бу даврда (13—14-а.лар) 
«Чиғатой» атамаси дастлаб Чиғатой атро-
фидаги аслзодалар, қўшини ва уларнинг 
авлодларини англатган. 14-а.да кўчманчи 
ва ўтроқ туркий аҳолининг аралашу-
ви натижасида янги элат шаклланган. 
Кейинчалик 15-а.да Мовароуннаҳр ва 
Шарқий Туркистоннинг туркий аҳолиси 
Ч. деб аталган.
15-а. охири — 16-а. бошлари-
да Мовароуннаҳрнинг туркигўй ва 
форсигўй ўтроқ аҳолиси Ч. деб аталди. 
16—17-а.ларда Мовароуннаҳрнинг ўтроқ 
туркий аҳолисининг катта қисми ўзбек 
номини қабул қилди. 18-а. манбаларида 
Бобурийлар салтанатининг қўшини Ч. 
деб аталган.
19-а. охири — 20-а. бошларида Ч. 
нинг маълум қисми туркигўй бўлса, 
қолгани форсигўй бўлган. Лекин, улар-
нинг кўпчилиги 2 тил — туркий ва 
форсийда эркин сўзлашган. 20-а. бош-
ларида Ўзбекистон ва Тожикистон-
нинг жанда Шайбонийхон юришлари-
гача яшаган аҳоли авлодларига нис-
батан Ч. атамаси ишлатилган. 20-а. 
бошларида Ч.нинг асосий қисми ҳоз. 
Ўзбекистоннинг Қашқадарё ва Сурхон-
дарё вилоятларида ва Тожикистоннинг 
жан.да яшаган. Ч.нинг маълум гурухлари 
Ўзбекистоннинг Хоразм, Бухоро, Наво-
ий, Самарқанд вилоятлари ҳамда Шим. 
Афганистан ва Покистонда ҳам яшаган.
Ад.: Кармышева Б.Х., Очерки этниче-
ской истории южных районов Таджики-
стана и Узбекистана, М., 1976.
ЧИҒИР — 1) юкларни кўтариш ёки 
силжитиш учун мўлжалланган маши-
на; барабанга ўраладиган пўлат арқон 
(канат) ёрдамида амалга оширилади. 
Ҳаракатлантириш турига кўра, дастаки 
ёки машина (электр двигатель, ички ёнув 
двигатели ва б.) билан ҳаракатланадиган, 
ўрнатилишига кўра муқим (стацио-
нар) ва кўчма хилларга бўлинади. Ч. 
ҳаракатлантирувчи кием, редуктор, ба-
рабан, тормоз ва юк кўтарадиган эги-
лувчан элемент (канат ёки занжир) дан 
иборат. Юк кўтарувчанлиги 250 кг дан 
20 т гача, юк кўтариш тезлиги 0,5—1 
м/с. Ч. юкларни кўтариш, тушириш, 
айрим ҳолларда горизонтал йўналиш 
бўйича ташишда ишлатилади. Ч.дан 
кўтаришташиш машинаси ёки мурак-
каб кранларнинг кўтариш механизми 
сифатида фойдаланиш мумкин; 2) сув 
сатҳи суғориладиган ер сатҳидан пастда 
бўлган жойларда сувни юқорига кўтариб 
берадиган қад. энг оддий гидравлик 
мослама; уй ҳайвонлари, одам ёки оқар 
сув кучи билан ҳаракатга келтирил-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
130
ган. Қадимда Миср, Ҳиндистон, Хитой, 
Ўрта Осиё ва б. ўлкаларнинг суғориш 
тизимларида қўлланган. Тарихий маъ-
лумотларга кўра, оқар сув кучи билан 
ҳаракатлантириладиган Ч. Ўрта Осиёда 
(айниқса, Хоразмда) 9— 11а.ларда кенг 
тарқалган.
ЧИҒИРИҚ — Тошкент вилояти Ўрта 
Чирчиқ туманид&тя шаҳарча. 1957 й. 2 
фев.да ташкил этилган. Тошкент ш.дан 
32 км жан.да. Тошкент—Оҳангарон—
Ангрен т.й. ёнида. Яқин т.й. станцияси 
— Тўйтепа. Аҳолиси 2880 киши (2004). 
Ч.да Навоий кончиликметаллургия ктига 
қарашли бойитиш цехи, алоқа бўлими, 
савдо, маданий ва маиший хизмат 
кўрсатиш шохобчалари, умумий таълим 
мактаби, кутубхона, тиббий амбулатория 
ва б. бор.