O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi Navoiy davlat pedagogika instituti Fizika-matematika fakulteti

BMIning  tarkibiy  tuzilishi:  Unda  kirish,  3  bob,    7    paragraf,  umumiy 

xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib,  2 ta rasm, 2 ta jadval, 

28 ta sxemalarni o’z ichiga olgan va    _  sahifadan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

15 

 

 

I.BOB. FIZIKA TA`LIMIDA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING 

O’RNI 

 

1.1. Talim jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning 

psixologik jihatlari 

Ilm-fan  jadal  ravishda  taraqqiy  etayotgan  hozirgi  davrda  turli  fan  sohasida 

bilimlarning  tez  yangilanib  borishi,  ta`lim  oluvchilar  oldiga  ularni  jadal  egallash 

bilan bir qatorda doimiy bilim izlash  vazifasini ham qo’ymoqda. Bundan tashqari 

zamonaviy  kompyuterlarning  amaliy  dasturlar  paketidan  foydalanishni  o`rganish, 

bu  esa  o`z  navbatida  dars  jarayonida  zamonaviy  texnikalarni  qo`llash  va  ullarni 

afzalliklari haqida keng bilimlarni egallashdan iborat. 

Hozirgi  kunda  kompyuter  dasturlarining  imkoniyatlari  juda  keng  qamrovli 

tarzda  rivojlanib,  har  xil  fan  sohalari  uchun  samarali  ishlarni  amalga  oshirish 

rivojlanib  bormoqda.  Jumladan  matematik  analizda  funksiyalarni  tekshirish, 

hosilalarini  hisoblash,  differensiallash  va  integrallash  amallarini  bajarish  kabi 

ishlarni  zamonaviy  matematik  paketlar  yordamida  osongina  amalga  oshirish 

mumkin. Matematikada funksiya grafigiga qarab tahlil qilish ancha samarali natija 

beradi.  Ixtiyoriy  funksiyaning  grafigini  chizish  maxsus  paketlarda  juda  sodda 

ravishda bajariladi. 

Ana  shunday  qulayliklarga  ega  bo’lgan  zamonaviy  matematik  paketlarga 

Maple,    Mathcad,  Delphi  va  Mathematika  dasturlarini  misol  sifatida  aytib 

o’tishimiz  mumkin.  Bu  dasturlar  imkoniyatlaridan  keng  foydalanilsa,  yuqorida 

aytib o’tganimizdek foydalanuvchilarning ish unumi oshiriladi va vaqti tejaladi.  

Professional  matematik  paketlar  deganda  hozirgi  zamon  kompyuterlarida 

qo’llanilayotgan  Mathematica,  Maple,  Delphi,  Derive,  Mathcad,  ANSYS, 

FEMLab,  LS-DYNa,    CFX,  COMSOL,  CFD Mathcad  kabi  tizimlar  va  qiymatlar 

statistik  tahlil  qilishga  mo’ljallangan  SPSS,  Statistica,  Statgraphics,  Stadia  va 

shunga o’xshash tizimlar oilalari nazarda tutiladi. Bu paketlar yordamida turli sonli 

va analitik (simvolli)  matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan tortib 

---

 

16 

to  xususiy  hosilali  differensial  tenglamalarni  yeshish  optimallash  masalalarini  hal 

qilish  statistik  gepotezalarni  tekshirish  hamda  matematik  modellarni  yaratishga 

qadar turli zarur texnik hisoblashlarni amalga oshirish mumkin. 

Ularning  barchasi  takomillashgan  ilmiy  grafika  vositalariga,  qulay 

yordamchi axborot tizimiga va hisobotlarni amalga oshirish mumkin. 

Ularning barchasi takomillashgan ilmiy grafika vositalriga, qulay yordamchi 

axborot  tizimiga  va  hisobotlarni  rasmiylashtirish  vositalariga  ega.  “Professional 

paket” atamasi “o`quv paketi” atamasiga muqobil ravishda tanlangan. 

Hozirgi  davrda  bu  paketlardan  nafaqat  oliy  malakali  mutaxasisslar, 

professor-o`qituvchilar,  balki  oliy  o`quv  yurti  talabalari,  hattoki,  letsiylar,  kasb-

hunar  kollejlari  va  maktablar  o`quvchilari  ham  foydalanayotganligini  kuzatish 

mumkin. 

Bizning  fikrimizcha,  professional  matematik  paketlardan  foydalanishning 

ommaviylashuviga asosiy ob`yektiv sabablar quyidagilardir: 

- kompyuterlar odatdagi uy elektr jihozlari qatoridan o`rin olib bormoqda; 

-  kompyuter  programmalari  interfeysini  tashkil  etishda  maxsus  standartlar 

ishlab chiqilib, ulardan ommaviy ravishda foydalanilmoqda; 

-  hozirgi  zamon  talabasi,  ilmiy  xodimi  va  mutaxassisi  hayotida  Internet 

to`ridan foydalanish kundalik ehtiyojga aylanmoqda; 

-  talabalarga  bilim  berishda  professional  matematik  paketlardan  o`quv 

vositasi sifatida foydalanish darajasi oshmoqda; 

-fundamental 

va 

amaliy 

xarakterdagi 

ilmiy 

tadqiqotlar 

bilan 

shug`ullanuvchilar  uchun  mos  universal  matematik  paketlar  yaratilmoqda  va  bu 

paketlar ilmiy tadqiqot natijalariga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda: 

- 

professional  matematik  paketlar  bo’yicha  maxsus  adabiyotlar 

ko’paymoqda. 

Kelajakda ta’lim ilmiy tadqiqot ishlarida professional matematik paketlardan 

foydalanishga  bo’lgan  e’tiborning  yanada  kuchayishi  shubhasizdir.  Shu  nuqtai-

nazardan  olganda  ayniqsa,  matematika,  mexanika,  amaliy  matematika  va 

informatika,  information  texnologiyalar  iqtisodiyot,  sotsiologiya  va  boshqa  qator 

---

 

17 

mutaxassislik 

yo’nalishlari 

bo’yicha  shug’ullanuvchilarning  professional 

matematik  paketlar  bilan  ta’minlanish  darajasini  yo’qoriga  ko’tarish  dolzarb 

muammolardan  biridir.  Hozirgi  vaqtda  profissional  matematik  paketlardan 

foydalanishni yo’lga quyishda bir qancha adabiyotlarni tavsiya etish mumkin: 

Tavsiya etilayotgan adabiyotlarni rus tilida ekanligini etiborga olsak o’zbek 

tilida yozilgan shunday adabiyotlarga ehtiyojning dolzarbligi namoyon bo’ladi.  

Hozirgi  kunda  talabalarga  Maple  va  Mathcaddan  foydalanishni  o’rgatish 

maqsadida  maxsus  kurslar  o’qitilmoqda.  Bundan  tashqari,  kafedradagi  asosiy 

o’quv  predmetlari  va  maxsus  kurslarini  o’qitishni  tashkl  etishda  professional 

matematik paketlarda unumli foydalanishga harakat qilinmoqda. 

Frontal  laboratoriya  ishlarida  hamma  o’quvchilar  bir  xildagi  asboblar  bilin 

bir  xildagi  topshiriqlarni  bajaradi.  Frontal  uslub  materialni  laboratoriya  ishlari, 

kuzatish va tajriba bilan uzviy bog`lashga imkon beradi. 

Frontal  laboratoriya  ishlarining  eng  yaxshisi  didaktik  maqsadlarga  ko`ra 

tasniflash (guruxlash)dir. Bu belgisiga ko`ra ular quyidagicha guruhlarga ajratiladi. 

a)  fizik  hodisalarni  kuzatish  o`rganish.  Masalan,  tok  va  magnitning  o`zaro 

ta`siri,  interferinsiya,  moddalarning  magnit  xossasi  kabi  hodisalarni  kuzatish  va 

o`rganish. 

b) o`lchov asboblari bilan tanishish va fizik kattaliklarni o`lchash. 

Masalan:  massa, tok kuchi,  kuchlanish  kabilarni  o`lchash. 

c)  ba`zi  bir  fezik  asboblar  va  texnik  qurilmalarning  tuzilishi  va  ishlash 

prinsipi bilan tanishish. Masalan, elektromagnit, o`zgarmas tok generatorini yig`ish 

va ishlanishi sinash, electron ossillogrsfni o`rganish. 

d)  miqdoriy  qonuniyatlarni  aniqlash  yoki  tekshirish. Masalan,  Boyl-Mariott 

qonunini tajribada tekshirish; yorug`likning qaytish qonunlarini o`rganish. 

e)  modda  va  hodisalarning  fizik  xarakteristikalarini,  fizik  doimiyligini 

aniqlash.  Masalan,  erkin  tushish  tezlanishini,  ishqalanish  koeffitsiyentini,  

yorug`likning sinish qonunlarni, zichlikni, solishtirma issiqlik sig`imini solishtirma 

qarshilikni aniqlash.  

Frontal laboratoriya ishini bajarish sxemasi asosan qo’yidagicha: 

---

 

18 

kirish  suhbati,  o`quvchilar  tomonidan  tajribani  bajarish,  olingan  natijalarni 

ishlab chiqish, ishga yakun yasash. 

Kirish  suhbati laboratoriya  ishlarini  ongli ravishda  bajarishlarini  ta’minlash 

maqsadida  frontal  so’rash  orqali  tajribaga  oid  bilimlar  o’quvchilarning  eslariga 

tushiriladi,  bundan  tashqari  o’qituvchi  asboblari  bilan  muomala  qilish, 

materiallardan foydalanish qoidalari, o’ichash aniqligiga ahamiyat berish, o’lchash 

xatoliklari  va  ularni  oldini  olish,  texnika  xavsizligiga  rioya  qilish,  hisobot  yozish 

haqida ko’rsatmalar beradi. Natija aniqligini orttirish uchun har bir kattalikni 3-5 

marta o’lchab o’rtachasini olish lozimligini o’qtirib o’tadi. 

Tajribani  bajarish.  O’quvchilar  tajribani  bajarishdan  oldin  asoslar  bilan 

tanishadilar  va  stol  ustida  tajriba  uchun  kerakli  asboblarning  hammasi  borligini 

aniqlab,  keyin  ishni  bajarish  asosida  mustaqil  ravishda  tajriba  va  o’lchashlarni 

bajaradilar, o’lchash natijalarni jadvalga yozib boradilar. O’qituvchi aylanib yurib, 

o’quvchilarga  ko’rsatmalar  beradi,  ba’zi  qiynalayotganlarga  individual  yordam 

ko’rsatadi. 

Olingan  natijani  ishlab  chiqish.  Olingan  natijalarga  ko’ra  o’quvchilar 

hisoblash  ishlarini  bajaradilar  yoki  xulosa  chiqaradilar.  Keyin  ular  hisobot 

yozadilar. Unda ishning raqami va nomi, bajarilgan vaqti, nazariy qismini qisqacha 

mazmuni,  qurilmaning  rasmi  yoki  sxemasi  yoki  o’lchash  natijalarining  jadvali, 

xatoligi  va  xulosa  yoziladi.  O’quvchilar  ko’rsatmadan  foydalanib  ishni  bajargan 

bo’lsalar u holda hisobotga ishni bajarish tartibini yozmasalar ham bo’ladi.  

Ishga  yakun  yasash.  Dars  oxirida  ko’pchilik  o’quvchilar  o’lchash  va 

hisoblash  ishlarini  bajarib  bo’lgandan  keyin  olingan  natija  va  xulosalarni 

o’qituvchi rahbarligida muhokama qilishadi. O’quvchilar o’z xatolarini ko’radilar. 

Bu  yerda  o’quvchilarning  ishdan  oladigan  xulosalariga  va  kattaliklar  orasidagi 

bog’lanishlarni aniqlashlariga katta ahamiyat berish lozim. 

 

 

 

 

---

 

19