Mavzu: tarmoq tabiiy geografik tadqiqot ishlari. Geologik tadqiqotlar

---

4-MAVZU: TARMOQ TABIIY GEOGRAFIK TADQIQOT ISHLARI.

 

GEOLOGIK TADQIQOTLAR. 

 

REJA: 

1.  Tarmoqli  tabiiy  geografik  tadqiqotlarning  mohiyati,  maqsadi  va  vazifalari, 

turlari. Maxsus  tadqiqotlar  ekanligi. 

2.  Geologik  tadqiqotlarning  mazmuni  maqsadi,  jihozlari  ahamiyati.   

3.  Geologik  ochilmalar -  yer  po’stining  “darchasi”  ularni  tasniflash  tartibi. 

4.  Joyning    paleografik  taraqqiyotini    aniqlash.      Toshqotgan      organizmlar  

qoldig’i    ularni  tahlil    etish.    Mineorologik    va    paleontologik    namunalar  -  

kollektsiyalar 

 

Geologik    sharoitning    hozirgi    holatini    muayyan      joy    tabiiy      sharoitini  

muayyan    joy    tabiiy    sharoiti    va    joyning    geologik    rivojlanish    xususiyati  

geologik  –  tektonik     tuzulishini      tadqiq     etish   orqali   tasavur   qilish    mumkin.  

Geologiyadan   avutoriyalarda  olingan  nazariy   bilimlarni  amaliyotda  ko’rish  

kuzatish   sinash  uchun   o’quv  rejalarida   dala  amaliyotlari     nazarda  tutilgan.   

Audutoriyalardagi   nazariy  o’quv   mashg’ulotlarning  bevosita  davomi  bo’lgan  

dala   amaliyotlari  geologik -   mineralogiya  mazmundagi  tadqiqotlar  o’tkaziladi.  

Dastavval  rel’efni  o’rganish  -   geomorfologik  iqlim  va  metiorologiya  yer  usti   

suvlarini  tadqiq  etish  - gidrologiya   tuproq qoplami,   o’simlik  hayvonot  olami  

o’rganish  -  biogeografik  mazmundagi  dala  tadqiqotlarini  olib   borish  talab  

etiladi.   Geografik  landshaft    - THK larning   komponentlarini  alohida-alohida   

tadqiq  etivchi  daladag  tekshiruv -  qidiruv -   kuzatuv  ishlarini   tartibi-sestemasi  

tarmoqli  tadqiqotlar  deyiladi.  Kompleksning   har  bir  komponentini  alohida   - 

alohida    tadiq      etishning    bunday    izchilligi      va    ketma  –  ketligini      landshaft  

tarkibini      tashkil    etadigan      komponentlarini    har  taraflama      o’rganish    uchun  

zarur.   Har  bir   komponentning  o’ziga  xos  kelib   chiqish-  shakllanish   tarixi  

tarkibi      tog’    jinsi    va    mineral    sifatidagi      tabiiy    birikmalarning      vaqt    va 

makonda   rivojlanish  va   o’zgarishini  kompleksning   o’ziga  xos  tarzda   o’z  

o’rni    borligini        chuqurroq    anglashga    yordam    beradi.      Ana    shu    o’ziga  

xoslikning      har    qaysi    tarkibiy    bo’lak  –  rel’ef    iqlim    suv    tuproq,   

biokomponentni      muayyan    darajada    hududda    qanday    jarayon        va  

hodisalarning      natijasi      xususiy    tabiiy    j  arayonning      mahsuloti    ekanligini   

aniqlash   maqsadini   ko’zda  tutadiki   bular   tarmoqli  tadqiqotlarning   mazmun  

---

mohiyatidir.   Tabiiy  geografik   tadqiqotlardan  ko’zda   tutilgan  maqsad  – har  

bir      komponentning      hududida        namoyon        bo’lganligini    aniqlab    tabiiy  

hududiy  komplekslarning   landshaft  -  avborot    landshaft – resurs  ekanliklarini  

baholashning  aynan  o’zidir.  Shunday  ekan  rel’ef  rel’efning  tarkibidagi  tog’  

jinsi  va  minerallarni    kompleksni  vujudga  keltirgan   mikroiqlim  sharoitini  yer  

usti  va  yer  osti    suvlarini  tuproq  va   biokomponentlarini  aniq  o’rganmasdan   

turib   komponentlararo  aloqa  va   bog’liqlikni   joydagi  barcha   narsalar   uzviy  

aloqada    taraqqiyotda    ekanligini      ayni    zamondagi      kompleksning    bu   

xususiyatida    qaysi  tomonga   o’zgarish  mavjudligi  bilib   olinadi.   Alohidalik -  

komponenlarni    tadqiq      etishda    umumiylik    -  kompleks    bir    butun    sistema  

sifatida      tabiiy      namoyon    bo’ladi.      Tarmoqli      tadqiqotlar      ikki    jihatdan   

o’rganilishi  mumkin.   Har  bir  tabiat   komponentini  har   taraflama  tahlil  etish  

bu  komponentning     ilmiy  va  amaliy    ahamiyatini  bilish  ikkinchidan  tabiiy  

hududiy  kompleks   tarkibidagi   o’rnini   kompleksning   tabiiy  taraqqiyotda    u  

mazkur    komponentga    yetakchilik    yoki    ikkinchi    darajali    rol        ajratilganini  

bilish.  Aslini  olganda   tarmoqli  tadqiqotlar  mohiyatan   bit  jihatdan   kompleks 

–  landshaft      geografik      tadqiqotlar    bo’lib  –  komponentlarni    alohida  –alohida  

o’ganish    -    (bu    analiz    -  metodi)    va      alohidalikdan    olingan    ma’lumotlarni   

umumlashtirish  (bu   sintez  metodi)   tadqiqotlarining  bosqichlaridan  iborat   deb  

qaramoq  lozim.  shuning  uchun  tabiy  geografik  tadqiqotlar  maxsus   - tarmoqli  

dala  tadqiqotlari  shaklida  amalga  oshiriladi.  Xarchand   tadqiqotlar  ikki  turga  

bo’linsa  ham  har  ikki   tadqiqotlarda  umumiylik   -  aloqa  ta’sir   qandayligi   

doimo      tadqiqotchining      e’tiboridan    chetda    qolmasligi    darkor.  Geologik  

tadqiqotlar  tabiiy  geografik  tadqiqotlarning  asosi   hisoblanadi.  Chunki  tabiiy  

komplekslarning    hududiy    komplekslardan    farq    qiladigan      ayni    paytda  

o’xshash    alomatlari        joyning  geologik      tuzilishida      ifodalangan      tadrijiy   

tektonik   tuzilishi    mineralogik- petrografik   tarkibiy  tuzilishi    bilan  bog’liq  

bo’ladi.   Geologik  tadqiqotlar  -  o’rganilayotgan   hududning  geologik  sharoiti  

-    vaziyati    (Obstanovka)    ni    aniqlashdan    boshlanadi.      Tog’,    tekislik    qanday  

mineral    va    jinslardan    tarkib      topganligi    tektonikasi        tuzilishni    o’rganish  

uchun  odatda  geologik   ochilmalar mavjudligi  kabi  jihatlarni – gealogik  sharoit  

hisoblanadi.  Gealogik    ochilma    Yer    po’stining    gealogik    revoj’lanishini    aniq  

ko’rsatkichi  tabiy  labaratoriyadir . Malumki ,gealogik –geografik  sharoit –rel’ef 

,iqlim , geografik  tur – gealogik  tadqiqotlar  uchun  vositalardir . Ikki  xildagi  – 

egzogen    vaendogen    jarayonlar    o’zaro    a’loqa    va    ta’sirda    tabiy    xududiy  

komplekslar    shakillanishida    yetakchi   komponentlar    bo’g’ini  –litogen    bo’g’in  

va  uning  ayni  tadqiq  etilayotgan  holatida  shu  ikki  guruh  jarayonlaridan  qaysi  

---

biri    yetakchi    ekanligi    aniqlanadi  .  Rel’efning    tekislik    bo’lishi  –ekzogen  

jarayonlar    ustun    rel’ef    hosil    qiluvchi    jarayonlar    ekanligini  ,tog’li    rel’ef  –

endogen  jarayon  ustunligining  ko’rsatgichlaridir.  Gealogik  tarkib  va  tuzilishni  

o’rganish    uchun    tog’lardan    gealogik    ochilma  ,gealogik    jarayonlar    aniqroq  

namoyon    bo’ladi  ,  tekisliklarda    faqat    daryo    vodiylarida  ,  jarlardagina    ularni  

kuzatish    mumkin  .  Shunday    ekan  ,tadqiqotning    maqsadini    amalga    oshirish-

gealogik  sharoitni  o’rganishdan  boshlanadi .      Metiorlar  bilish  usullari  va  

bilish    vositalari    yuqorida    bayon    etgan    edik  .  Ayni    shu    fikirlarga    tayanib  , 

gealog    bilish    vositalari  –joyning    gealogik    sharoiti  ,  hududda    tarqalgan    tog’  

jinslari ,ularning  namunalari , geodinamik jarayonlar bularning  namoyon  bo’lishi  

, rel’efdagi  izlari  vositalar  hisoblanadi . Tog’  yon  bag’ri, gealogik  ochilma , 

daryo  vodiylari , qoyalar , eroziya , karst , oqar  suv , shamol  va  boshqa  ekzoge  

jarayonlar    va    hodisalarni    bevosita    o’rganishimkoniyati    mavjud  .  Hudud    va  

ob’ektlar    shunday    vositalardir  .Gealogik    tadqiqotlarning    yana    bir    vazifasi  

organik  olam  bilan  litosfera , gidrosfera va  atmosfera  o’zaro  a’loqa  va  o’zaro  

bog’liqlik  jihatlarini  namoyon  etishdir . Chunki  hozirgi  vaqtdagi  geodinamik  

jarayonlar  bilan  gealogik  davr  jarayonlarining  o’zaro  bog’liqligini  o’rganish  

landshaft  litogen  asosining  paydo  bo’lishi  va  rivojlanishini  aniqlashga  yordam  

beradi . Aktualizm  metodi – gealogik  davrlarni  o’rganishni  o’rganishning  kaliti 

– hozirgi  davr tabiy  geografik  sharoitda  degan  tamoyil  asoslanadi .  

              Ekspeditsiya  metodi – dalada  daliliy  malumotlarni to’plash , qayta  ishlash , 

xulosalab    hisobot    tayyorlash    bosqichlaridan    iborat    bo’lishini    tekshiruvchi  

biladi  ,  shuning    uchun  ,  tadqiqotlar    bevosita    dalada    olib    borilar    ekan 

,ekspeditsiyadagi    bosqichlar    tartibiga    amal    qilinadi.  Tayyorgarlik    bosqichida  

joyning  umumiy  sharoiti  adabiyotlar  xarita,karta  va  jamg’arma  manbalardan  

o’rganilib    kerakli    jihozlar-  geologikbolg’a,  tog’    kmposi  ,  zubila  ,  ruletka  , 

barometr-aperoid , Xlorit  kislotaning  o’n  foizini  eritmasi  namunalarni  saqlash  

uchun  kerakli  qutilar yozish  uchun  etiketka- qog’oz  cho’ntakdaftar-bloknotlar  

tayyorlanadi  .  Shuningdek    chinni    taxtacha-plastinka    va    ignalar  ,  organik  

bo’yoqlar jamlamasi  gilli  jinslar  vasuvda  buyoqlar  tarqalishini- erituvchanligini  

aniqlashda  zarur  bo’ladi. Millimetrlarga  bo’lingan  qog’oz , qalam , o’chirg’ich , 

vizir    linekasi    va    boshqalar                                                tayyorlanadiki,  bular    tabiat  

lavhalarining  xomaki  varianti  uchun  zarur  

             Dalada  ish  ish  olib  borish –avvalo  daryo  va  jilg’alar  vodiysi  qirg’gi  

qat   va    jins    yaqqol    ko’ringan ochiq qoyalar,  yer  ustiga  bevosita  chiqib qolgan 

qatlamli hududlar mavjudligi geologik tadqiqotlarning yutug’ini ta’minlaydi. Shu 

---

maqsadda  tekislikda o’rnashgan  Qarshi  shahri  doirasi uchun dengiz sathidan 571 

m. nisbiy balandligi 180 m bo’lgan