М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

Лраб ёзувига хос ум ум ии хусусиятлар
Араб ёзуви ўнгдан чапга қараб ёзилиши ва ўқилиши жиҳатидан 
бошқа халкдар ёзувидан тубдан фарқ қилади. Бу ёзувда бизнинг жорий 
ёзувимизда урф бўлганидек, бош (катта) ва кичик ҳарфлар мавжуд эмас. 
Босма ва ёзма ҳарфлар орасида ҳам фарқ йўқ. Бўғинни бошқа сатрга 
кўчириб ёзиш одат эмас. Сатрга сиғмай қолган сўз ёки бўғинлар матннинг 
устига мингаштириб ёзилади. Араб ёзувида тиниш белгилари ҳам ўз 
ифодасини топмаган (булардан, XX аср бошларидаги матнлар мустасно). 
Нуқта, вергул, сўроқ ва ундов талаб қиладиган ўринлар матн мазмунидан 
келиб чиқиб аниқланади ва қироат билан ўқилади. Бу ёзувда абзац ҳам 
мавжуд эмас. Араб ёзуви ихчамликка асосланган ёзувлардан биридир. Шу 
сабаб ёзувда айрим сўзлар ўзагида келган қўш ундошларнинг биттаси 
ёзилади ва унинг устига ташдид ( ' ) деб аталувчи белги қўйилади. Бу 
аломат шу ҳарфни иккилантириб, шидцат билан ўқилишини таъминлайди.
Шунингдек, араб ёзувида қисқа унлилар ҳам ўз аксини топмаган. 
Қисқа унлилар 3 та бўлиб (фатҳа, касра, замма), улар талаффуз этилса-да, 
ёзувда махсус ёзилмайди. Улар «ҳаракатлар» деб номланувчи белгилар 
билан ифодаланади (бу ҳақда кейинроқ батафсил сўз юритилади).
Араб ёзувида махсус чўзиқ унлилар ҳам мавжуд эмас. Лекин араб 
алифбосидаги алиф ('), вов (э) ва йой (с$) ҳарфларидан улар чўзиқ унли 
сифатида фойдаланадилар. Араб алифбосида йигирма саккизта ҳарф 
мавжуд. Араблар ўз алифбосини тузишда (милоддан икки минг 
йил 
илгари) қадимги финикия ва оромий ёзувларидан йигирма иккита ҳарфни 
номлари билан бирга олганлар. Кейинчалик олтита ҳарф қўшиб 
алифбодаги харфлар сонини йигирма саккизтага етказганлар. Босиб 
олинган Марказий Осиё халқлари ана шу йигирма саккизта ҳарфни араб 
алифбоси сифатида қабул қилганлар. Лекин мазкур алифбо ўзбек ва форс 
тилларида мавжуд барча товушларни тўлиқ ифодаламайди. Шу сабаб VIII 
асрдан буён араб ёзувини ўз ёзуви сифатида истифода этиб келаётган 
ўзбеклар ва форслар ўз тилларида, талаффузларида мавжуд бўлган айрим 
товушларни ифодаловчи ҳарфларни алифбо таркибига киритганлар. Улар 
пе (^ ), чим (
5
), гоф (^ ), же (3) ҳарфлари эди. Шундай қилиб, эски ўзбек 
езувида ҳарфлар сони ўзтиз иккитага етди.
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Х а р ф н и н г н о м п
Ҳ а р ф
и ф о д а л а й -
д к г а н
т о в у ш
Ҳ а р ф л а р н и н г ё з и л и ш и
о х и р и д а
С у з
ў р т а с н д а
С у з
б о ш и д а
А л о ҳ и д а
ҳ о л д а
А
л и ф
о , а
1
1
1
I
Б е
6
<_л
Л .
_1
1_1
П
е
П
л .
<
Ь-1
Т е
т
<211
л .
л
С е
с
д
< л
л .
»
Ж
и м
ж
£
л .
________ £ , _______
Ч
и м
ч
£
л .
<
£
Ҳ
о й и ҳ у т т и
ҳ
£
л .
С
Х
е
X
£
л
С
Д
о л
д
л
±
З о л
3
1
1
Р е
р
>
■>
З е
3
>
>
>
Ж
е
,
ж
>
X
>
»
»
С
и н
с
0 “
д Л
л м
Ш
и н
ш
д
0 *
А
м !
»
■ш
< 3
С о д
с
ц а
л П
З о д
3
л А
л л З
Ц
*
Т о
т
ь
ь
ь
Ь
З о
3
£
ь
£
ь
А
й н
-
4
А
£
£
Ғ
а й н
ғ
4
Д.
£
ё
Ф
е
.
ф
т
3
_ 2
4
< -й
Қ
о ф
к
_Д
1
д
К
о ф
к
х
и
Г о ф
г
£
£
1
д
Л
о м
гч
1
С /
а .
.!
а
М
и м
М
(■
Л к
. 6
Г
Н
у н
Н
6
Л .
и
В о в
Е
3 °
>
д
Ҳ
о й и қ а в в а з
X
4 .
4
л
$
Й
о
й , и , э
- 4
! 
*
! 
^
/
www.ziyouz.com kutubxonasi

---