Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Э. Эриксоннинг эпигенетик модели шахс (инсон) камолоти босқичла-
рини акс эттиради. Бу модель инсон ҳаётий даврлари: болалик, етуклик ва кек-
саликни батафсил тавсифловчи биринчи психологик назариядир. 
Э.Эриксон фикрича, шахснинг психологик қарор топиши эмбирион ри-
вожланишига ўхшайди. Эпигенез тушунчаси ҳар бир элемент бошқа қисмлар-
га нисбатан ривожланиб боришини англатади. “Эпи” - устидан, “генезис” – ке-
либ чиқиш маъносини англатади. Эриксон модели ўз тузилмасига кўра эмби-
рионнинг ривожланишини эслатади: ҳар бир кейинги босқичнинг вужудга ке-
лиши олдинги босқич ривожланиши билан белгиланади (2.3-расм). 
Тирик мавжудотнинг барча органлари ва тизимлари маълум вақт орали-
ғида, маълум бир кетма-кетликда ривожланади. Эриксон эпигенетик принцип-
ни қуйидагича изоҳлайди: ҳар бир ўсадиган нарсанинг асоси бор: унинг алоҳи-
да қисмлари шу асосдан кўтарилади ва ҳар бирининг ўсиш даври бор – барча 
қисмлар кўтарилмагунча, яхлит бир бутунлик ҳосил бўлмайди. 
Шахс камолотининг ҳар бир босқичи ўзига хос ривожланиш вазифаси 
ёки инқироз билан тавсифланади; одам кейинги босқичга ўтиши учун бу инқи-
роз (зиддият) ҳал қилиниши керак. Муваффақиятли ҳал қилиниш жараёнида 
ривожланадиган кучлар ва қобилиятлар шахсга яхлит таъсир кўрсатади. Инқи-
роздан олдинги ёки кейинги воқеалар ҳам уларга таъсир қилиши мумкин. Ам-
мо, қоидага кўра, мазкур психологик қобилиятлар кўпинча пайдо бўлиш бос-
қичида иштирок этади. Ҳар бир босқич тизимли равишда қолган босқичлар би-
лан ўзаро узвий боғланади ва барча босқичлар маълум бир кетма-кетликда 
рўёбга чиқиши (ўталиши) керак бўлади.
Қуйидаги жадвал Э.Эриксоннинг “Болалик ва жамият” китобидан олин-
ган (2.3-расм). Жадвалда вақт давомида босқичларнинг ўтиш кетма-кетлиги 
келтирилган. Ҳар қандай хосса (хусусият) унинг критик (муҳим) босқичидан 
олдин ва кейин турли шаклларда мавжуд бўлади. Масалан, эътиқод ёшлик 
даврида бир шаклда, қариликда бошқа шаклда бўлади, бироқ иккаласи ҳам бо-
лаликда ривожланган ишонч туйғусига асосланади. даврида бир шаклда, 
қариликда бошқа шаклда бўлади, бироқ иккаласи ҳам бо-лаликда ривожланган 
ишонч туйғусига асосланади.

---

56 
2.3-расм. Э. Эриксоннинг шахс камолоти эпигенетик модели