Kartashunoslik

Globus to‟ri 
G‘arbda  bir  qancha  mamlakatlar 
1884  yilgacha  uzunliklarni  o‘lchashda 
Parij,  Berlin,  Rim,  Nankin  kabi  poytaxt 
yoki 
yirik 
shaharlar 
rasadxonalari, 
Rossiyada  19-asrgacha  Sankt-Peterburg 
shahri 
yaqinidagi 
Pulkovo 
rasadxonasidan  o‘tgan  meridianlarni 
o‘zlari  uchun  boshlang‘ich  meridian 
qilib olganlar. Qadimda va o‘rta asrlarda 
karta  tuzishda  Sharqda  Ujjayn  shahri 
(Hindiston),  Xo‘jand  shahri,  Ferro  oroli 
(Kanar  orollari)dan  o‘tgan  meridiandan 
boshlang‘ich 
meridian 
sifatida 
foydalanganlar.  
Parallellar  (yunoncha  parallelos  — 
yonida boruvchi) — Yer yuzasida ekvatorga 
parallel  o‘tkazilgan  shartli  doira  chizig‘i. 
Karta,  globuslarda  gradus  to‘rining  asosiy 
tarkibiy qismi. Parallellar sharq bilan g‘arbni 
ko‘rsatadi.  Ekvatordan  uzoqlashgan  sari 
parallellar 
qisqara 
boradi. 
Bir 
parallelda  yotgan  barcha  nuqtalarning 
geografik kengligi bir xil bo‘ladi. 
Umuman, shimoliy hamda janubiy 
geografik  qutblarni  birlashtiradigan  va 
muayyan  nuqtadan  o‘tgan,  parallellar 
bilan  tutashib  90
0
  li  burchak  hosil 
qiladigan 
chiziqlar 
meridianlar 
deyiladi 
(meridianlarni 
har 
bir 
minutdan,  har  bir  gradusdan  o‘tkazsa 
ham bo‘ladi). Meridianlar globusda har 
10
0
  yoki  15
0
  dan  o‘tkazilib,  qiymatlari 
ekvator  chizig‘iga  yozilib  qo‘yiladi. 
Ekvatordan 
bir 
xil 
uzoqlikda 
joylashgan  nuqtalarni  birlashtiruvchi  chiziqlarga  parallellar  deyiladi.  Eng  katta 
parallel  ekvator,  u  yer  sharini  teng  ikkiga,  ya‘ni  shimoliy  va  janubiy  yarim 
sharlarga bo‘lib turadi. Parallelar har 10
0
 dan o‘tkazilib, ularning qiymatlari 0
0
 yoki 

---

 
23 
180
0
 li meridianda yozilgan bo‘ladi. 
Yer  yuzasidagi  istalgan  nuqta  ekvatordan  shimoliy  yoki  janubiy  kenglikda, 
bosh meridiandan g’arbiy yoki sharqiy uzunlikda joylashgan bo’ladi va darajada 
o’lchanadi.  Kenglikni  aniqlash  uchun  butun  Yer  sharidagi  sharq  va  g’arbga 
ketgan  chiziqlar  hamda  uzunlikni  ko’rsatish  uchun  shimol  va  janubga,  ya’ni 
qutbdan qutbgacha bo’lgan chiziqlar geografik to’rni hosil qiladi (5-rasm).  
 
5-rasm.  15°  oraliqda  parallel  va  meridianlar  o’tkazilgan  geografik  to’r  ko’rsatilgan 
globusga o’xshash Yer tasviri
1
. 
 
Globusni  yasash  uchun  yer  yuzasi  12  ta  meridional  bo‘laklarga  (tilimlarga) 
bo‘linib, so‘ng tayyor sharga yopishtiriladi.