Kartashunoslik

17.1. Nuqtalar usuli mohiyati 
 
Nuqtalar  usuli  aholi,  ayniqsa  qishloq  aholisi,  ekin  maydonlari,  chorvachilik 
kabi 
ommaviy 
joylashgan 
hodisalarni 
kartalashtirishda 
ishlatiladi. 
Kartalashtirilayotgan  hodisaning  muayyan  miqdordagi  obyektlarini  (birliklarini) 
kartada  tegishli  hodisa  haqiqatda  joylashgan  yerda  joylashtiriladigan  nuqtalar 
yordamida beriladi. Natijada kartada teng kattalikdagi va bir xil qiymatdagi ayrim 
nuqtalar  miqdori  beriladi,  ularning  guruhi  (zichligi)  hodisaning  tarqalish 
manzarasini  –  tarqoqlik  va  to‘planish  joylarini  yaqqol  beradi,  soni  esa  uning 
hajmini  (obyektlar  miqdori)  aniqlash  imkonini  beradi  (1-rasm).  Ushbu  usul  juda 
katta tafovutli hodisalarni joylashtirishda juda samarali hisoblanadi. 
 
1-rasm.  Oltoy  o‘lkasi  qishloq  aholisini  kartalashtirishda  nuqtalar  usulining 
qo‘llanilishi 
 
Kartografiyada  2-rasmdagi  kabi  obyektlarning  o’rni,  xususiyatlari,  chizig’i, 

---

 
209 
areali  va  hajmlarini  tasvirlash  uchun  nuqtalar,  chiziqlar  va  areallar  usulidan 
foydalanamiz (shu yerda eslatib o’tish zarur, obyektlar nuqtasi, chizig’i va arealini 
aniqlash, ya’ni areal chiziqlari va joylashgan o’rnini ko’rsatish masshtab masalasi 
hisoblanadi:  daryoni  ifodalaydigan  chiziq  agar  karta  masshtabi  kattalashadigan 
bo’lsa,  arealga  almashtirilishi  kerak.  Qurilish  zonasi  agar  masshtab  yetarlicha 
maydalashadigan  bo’lsa,  nuqta  bilan  ifodalanishi  kerak).  Bu,  aftidan,  punkt 
ma’lumotlari  nuqtalar  bilan  va  areal  ma’lumotlari  uchastkalar  (areallar)  bilan 
tasvirlanishi    shubhasiz,  biroq  buning  boshqa  tomoni  ham  bor.  3-rasmda  nuqtali 
ma’lumotlarga turli xil misollar keltirilgan: har biri bir xil qiymatga (masalan, 10 
kishi) ega bo’lgan teng hajmdagi nuqtalar hajmi bo’yicha o’lchanadi va shunday 
qilib  muayyan  joydagi  punkt  uchun  turli  miqdorni  bildiradi  (2-rasmdagi  kabi), 
biroq  bu  ham  chegaralarni  to’ldirish  bilan  berilgan,  bu  teng  hajmdagi  nuqtalar 
areallarga tegishli bo’lishi mumkin. Keyingi holatda nuqtalarni hatto ularning har 
biri punkt o’rnida (masalan, tegishli hududning og’irlik kuchi punkti) to’plangan 
bo’lsa-da, areal belgilari sifatida hisoblasa bo’ladi. Areal ma’lumotlarni ifodalash 
uchun nuqtalarning boshqa bir jihati muntazam to’r usulidan iborat. Areal uchun 
asl  qiymat  areallar  bo’yicha  berilgan  muntazam  to’rning  tugunlarida  bo’lishi 
mumkin. 
1
 
 
2-rasm.  Nuqtalar,  chiziqlar  va  uchastkalrning  ular  tasvirlaydigan  obyektlar 
mohiyati, chizig’i, areali va hajmiga nisbati 
 
3-rasm. Nuqta yoki areallar belgilari sifatida ishlatiladigan nuqtalarning har 
                                                           
1
 Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization  of Geospatial Data. Printed and bound in Great 
Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London, 2010. p. 65 /www.pearsoned.co.uk 

---

 
210 
xil turlari