Kartashunoslik

8.1. Proeksiyalarni tanlash va uning ahamiyati 
 
Muayyan  kartaga  proeksiya  tanlash  quyidagi  uchta  guruh  omillarga  bog‘liq 
bo‘ladi.  Birinchi  guruhga  kartaga  olinadigan  (tushirilayotgan)  obyektni 
tavsiflovchi  omillar  kiradi,  chunonchi-hududni  geografik  o‘rni,  uni  kattaligi, 
chegaralarini  shakli,  chegaradagi  (qo‘shni,  yonma-yon)  hududlarni  ko‘rsatish 
darajasi  kiradi.  Ikkinchi  guruhga  yaratiladigan  kartani  tavsiflaydigan,  chunonchi 
undan  foydalanish  usullari  va  sharoitlarini  belgilaydigan  omillar  kiradi.  Ushbu 
guruhga  kartani  belgilangan  maqsadi  va  tayyorlanish  sohasi,  masshtabi  va 
mazmuni;  karta  bo‘yicha  yechiladigan  vazifalar  va  ularni  yechish  uchun  karta 
aniqligiga  qo‘yiladigan  talablar;  kartani  foydalanish  (stol  ustida,  devoriy)  va 
kartografik  informatsiyani  taxlil  qilish  usullarini;  karta  bilan  ishlash  sharoitlari 
(alohida,  boshqalar bilan uyg‘un birlikda yelimlab ulangan  holda) va boshqa shu 
kabi  omillar  kiritiladi.  Uchinchi  guruhga  kartografik  proeksiyani  tavsiflaydigan 
omillarni,  chunonchi  proeksiyadagi  xatoliklar  xarakteri,  uzunliklar,  burchaklar  va 
maydonlar  xatoligini  maksimal  miqdorlari,  ularni  taqsimlanish  xarakteri; 
hududlarni  shakllarini  to‘g‘ri  ko‘rsatish  darajasi;  qutblarni  tasvirlanish  xarakteri; 
to‘rni  o‘rtadagi  meridian  va  ekvatorga  nisbatan  simmetriklik  shartlari,  ularni 
tasvirlash shartlari (ekvatorni o‘rtadagi meridian va qutblarga nisbatan tasvirlash, 
agar  ular  chiziqlar  bilan  tasvirlansa);  tasvirni  ko‘z  bilan  idrok  qilish  shartlari  va 
boshqalar kiradi. 
Kartalarga  proeksiya  tanlashda  qo’llanma  (dastur)  qilib  xatoliklarni 
taqsimlanish  xususiyatlari  va  tasvirlanayotgan  hududni  tashqi  qiyofasi  (konturi), 
shuningdek  o’lchami  olinadi.  U  yoki  bu  karta  uchun  kartografik  proeksiya 
tanlashda nol xatolikdagi nuqta yoki chiziqlarni tasvirlanayotgan hududni o‘rtasiga 
joylashtiriladi.  Afrika  materigini  tasvirlayotganda  ko‘ndalang  azimutal  proeksiya 
qo‘llaniladi,  tekislik  materik  markazida  ekvatordagi  nuqtada  Yer  ellipsoidi  yoki 
shariga  urinma  bo‘ladi.  Yarim  sharlar  kartasini  tuzishda  ham  xuddi  shunday 
qilinadi.  Biz  bilamizki,  kartalarda  Yer  egriligi  tufayli  bo‘ladigan  xatolik,  unda 
tasvirlanayotgan  hudud  qancha  katta  bo‘lsa  u  ham  shuncha  katta  bo‘ladi.  Mayda 

---

 
120 
masshtabli  o‘quv  kartalarida  o‘lchash  ishlarini  olib  borayotganda  odatda  katta 
aniqlik  talab  etilmaydi.  Shuning  uchun  alohida  davlatlarni  kartalarida  yoki  ularni 
alohida  qismlari  tasvirlangan  kartalarda  o‘lchash  ishlarini  olib  borish  mumkin. 
Materik  kartalarida  o‘lchash  ishlarini  olib  borayotganda  kelib  chiqadigan 
xatoliklarni  hisobga  olish  kerak.  Yarim  sharlar  va  dunyo  kartalarida  o‘lchash 
ishlarini olib borish tavsiya etilmaydi.  
Maktab  devoriy  o‘quv  kartalari  har  xil  proeksiyalarda  tuziladi.  Masalan, 
dunyo kartalari uchun ko‘proq SNIIGAiK (Rossiya geodeziya, aerofotosyomka va 
kartografiya  markaziy  ilmiy  taqiqot  instituti)  proeksiyasi,  yarim  sharlar  va