Kartashunoslik

 
7.2.  Kartalardagi  xatoliklar.  Xatoliklar  bo‟yicha  proeksiyalarning 
turlari 
Globusda  Yer  yuzasi  shakli,  o’lchamlari  va  xususiyatlarini  taqqoslashimiz 
hamda  marshrutlarning  eng  qisqa  va  haqiqiy  yo’nalishlari  masofasini 
o’lchashimiz mumkin bo’ladi. Kartalarni tuzishdagi xatoliklar tufayli hech qachon 
bunday  xususiyatlarni  bitta  kartada  o’lchash  yoki  taqqoslash  mumkin  emas. 
Sharsimon  sayyorani  yassi  (ikki  o’lchamli)  yuzada  tasvirlash  va  uning  barcha 
geometrik  xususiyatlarini  aniq  saqlashning  imkoni  yo’q.  Bu  jarayon  tuxum 
po’chog’ini  tekislashga  urinishga  o’xshaydi.  Mukammal  kartadek,  hech 
bo’lmaganda barcha foydalanishi uchun qulay kartadek ajoyib narsa yo’q. 
Xatoliklar  –  sharsimon  yuzani  yassi  kartada  tasvirlashdagi  muqarrar 
muammodir,  biroq  kichkina  hududni  kartada  tasvirlashda  xatoliklar  kamroq 
bo’lishi  mumkin.  Agar  piyoda  yurish  turizmi  uchun  davlat  bog’i  kartasidan 

---

 
99 
foydalansak  unda  xatoliklar  juda  kam  bo’ladi.  Katta  hududlarni  yoki  dunyoni 
ko’rsatadigan  kartalarda  Yerning  egriligi  aniq  va  yaqqol  xatoliklarni  keltirib 
chiqaradi.  Malakali  karta  foydalanuvchilari  bo’lishimiz  uchun  muayyan  karta 
qanday xususiyatlarni aniq tasvirlab berishi, qanday xatoliklar bo’lishi, kartaning 
qanday maqsadi bizni qanoatlantirishi mumkinligi kabilarni bilishimiz kerak. Agar 
kartaning bunday xususiyatlarini biladigan bo’lsak,  karta beradigan axborotlarni 
yaxshi  tushunishimiz  hamda  kartadan  aniq  o’lchalashni  va  taqqoslashlarni 
bajarishimiz mumkin bo’ladi.
1
 
Kartografik proeksiyalar nazariyasi bo‘yicha ellipsoid yuzasidagi juda kichik 
aylana (doira) tekislikka tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni ellips xatoligi deb 
yuritiladi. Xatolik natijasida yer  yuzasidagi shakllar geometrik jihatdan o‘zgaradi. 
Bu  o‘zgarishlar  chiziqlar  uzunligida,  yo‘nalishlarning  gorizontal  burchaklarida, 
geografik  obyektlarning  shaklida  va  maydonida  vujudga  keladi.  Demak 
kartalardagi  xatoliklar  to‘rt  xildir  (shuni  ham  unutmaslik  kerakki,  bu  xatoliklarni 
bilib turib yo‘l qo‘yiladi, chunki bu jarayon bo‘lishi muqarrardir) (4-rasm). Teng 
cho‘zilish  yoki  teng  siqilish  natijasida  kartografik  tasvirda  quyidagi  xatoliklar 
vujudga (yuzaga) keladi: 
1. 
Masofa yoki uzunlik xatoligi. 
2. 
Burchak xatoligi. 
3. 
Shakl xatoligi. 
4. 
Maydon xatoligi. 
Kartada  kartografik  tasvirni  xatoligi  bo‘lmagan  chiziqlar  yoki  nuqtalarga 
nol xatolikdagi chiziqlar yoki nuqtalar deyiladi. Kartografik proeksiyadagi teng 
xatolikdagi chiziqlarga izokollar deyiladi. 
Uzunlik yoki masofa xatoligi asosan masshtabga bog‘liq bo‘lib,16 rasmda 2 
parallel  orasidagi  meridian  uzunligi  2  xil  tasvirlangan.  Masalan,  AV  chizig‘i 
(70
0
 meridianda) SD (140
0
 meridianda) bir-biriga teng emasligi ko‘rinib turibdi. 
Ekvatorda  uzunlik  masshtabi  bir  xil  bo‘lib  u  bosh  masshtab  deb  yuritiladi. 
Mayda  masshtabli  kartalarda  uzunlik  masshtabi  ekvator  bilan  boshlang‘ich 
meridianda  o‘zgarmay  saqlanib  qoladi,  ya‘ni  xatolik  bo‘lmaydi.  Geografik 
kartalarda  xatosiz  tasvirlangan  joylardagi  uzunlik  masshtabi  o‘zgarmaydi. 
Xatolik  bilan  tasvirlangan  maydonlarda,  masshtablar  o‘zgaruvchan  bo‘ladi,  u 
xususiy  masshtab  deyiladi.  Geografik  kartalarda,  odatda  bosh  masshtab 
ko‘rsatilib  u  kartalarning  janubiy  ramkasini  tagiga  yoki  shimoliy  ramkaning 
tepasiga yozib qo‘yiladi. 
                                                           
1
  Robert  E.Gabler,  James  F.  Peterson,  L.  Michael  Trapasso.  Essentials  of  Physical  Geography.  2007.    p.  41 
/www.brookscole.com 

---

 
100