Bobning qisqacha mazmuni
0 ‘quv faoliyatining psixologik mohiyati. Pedagogik jamoalardagi
psixologik muhitning asosiy xususiyatlari, pedagoglarjamoasidagi o ‘zaro
munosabatlar psixologiyasi, pedagogik jarayondagi nizolar va ulaming
old ini olish y o ‘l-y o ‘riqlari.
Ta’tim va tarbiya psixologiyasi. Tarbiyaning maqsadi, vazifalari
va usullari, bilim lam i o'zlashtirish jarayoni va uning psixologik kom -
ponentlari, t a ’lim olayotgan shaxsga psixologik-pedagogik ta ’sir etish.
Ta’lim -tarbiya va rivojlanish o'rtasidagi o'zaro munosabatmuarn-
mosi. „Tarbiyasi q iyin “ bolalar psixologiyasi, mustaqillik sharoitida
tarbiyaning asosiy vazifalari.
2 .1 . 0 ‘quv faoliyatining psixologik mohiyati
1997 yilda qabul qilingan „T a’lim to ‘g‘risida“gi qonun va „Kadriar
tayyorlash M illiy dasturida“ shaxs kamoloti asosiy masala sifatida e ’tirof
etilgan.
0 ‘quv m askani jam iyatning ijtim oiy institutlaridan b in bo'lib,
ja m iy a tn in g b u g u n i em as, b alk i kelajakka yo‘naltirilgan rivojini
belgilaydi. 0 ‘quv m askanining m aqsadi — ta ’lim va tarbiyadir.
0 ‘quv faoliyati — shund ay faoliyatki, unda shaxsning psixik
jaray o n lari shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar
yuzaga keladi.
0 ‘quv fao liy ati in so n n in g b u tu n hayoti davom ida nam oy on
b o ‘luvchi uzluksiz jarayondir.
R us psixologi A .N . Leontev inson faoliyatining psixik va amaliy
shakllari mavjudligini ham da bola ongi aynan o ‘quv faoliyatida o ‘sishini
ta ’kidlaydi.
D .B . E lkonin esa o ‘quv faoliyatining xususiyatlarini k o ‘rsatib,
u n i m ohiyati, m az m u n i va o ‘zining nam oyon bo‘lish shakliga ko ‘ra
ijtim oiyligini ta ’kidlaydi.
0 ‘quv faoliyati natijasida a w a lo o ‘quvchida o‘zgarish yuz beradi.
U n in g m ahsuli turli m otivlar asosida qurilgan b o ‘lishi darkor. Bu
24
www.ziyouz.com kutubxonasi
m otivlar bevosita o'quvchi shaxsining o ‘sishi va rivojlanishi bilan
bog‘liq b o ‘lishi kerak. 0 ‘quv faoliyati ta ’lim , o ‘qish va o krganish
degan tushunchalar bilan bevosita bog‘liqdir. T a ’lim — o ‘qituvchi va
o ‘q u v c h i ham korligidagi o ‘q u v fao liy ati, o ‘q itu v c h in in g b ilim ,
ko‘nikm a va malakalarini o'q uvchilarga o ‘rgatish jarayonidir.
T a ’lim jarayoni bevosita m uayyan axborotni, h arak atlarn i, xulq-
atvom ing shakllarini o ‘zlashtirishga qaratilgandir. 0 ‘qish va o ‘rgatish
tu s h u n c h a la ri o ‘quv fao liy ati b ila n b o g i iq b o ‘lib , u la r b ilim ,
k o ‘nikm a va malakalami o ‘zlashtirishga, o ‘rgatishga xizm at qiladi.
0 ‘quv faoliyatining besh elem enti mavjud:
1. 0 ‘quv motivlari.
2. 0 ‘quv topshiriqlari.
3. 0 ‘quv harakatlari.
4. 0 ‘qituvchining nazorati.
5 . 0 ‘qituvchiningbaholashi.
D.B. Elkoninning ta ’kidlashicha, o ‘quv faoliyatining shakllan-
tirilishi ayrim kishilar bajarilishini asta-sekinlik bilan
0
‘quvchining
o ‘ziga o ‘qituvchining ishtirokisiz m ustaqil bajarish u c h u n o ‘tkazilishidir.
T a ’lim jarayoni alohida tashkiJ etiladigan h a m d a boshqariiadigan
faoliyat b o ‘lib, u o ‘quvchilam ing o ‘quv faoliyatlarini tashkil etadi
va ulam i boshqaradi. 7û 7/m ja ra yo n i besh elementdan iborat:
1. T a ’limning maqsadi — n im a uchu n o‘qitish kerak?
2. T a ’limning m azm uni — nim aga o ‘qitish kerak?
3. T a’limning m etodlari, usullari va pedagogik m u lo q o t yo'Ilari.
4. T a’lim beruvchi.
5. 0 ‘quvchi.
T a ’lim jarayonini tashkil etish — idéal va am aliy faoliyatning u
yoki bu turini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun z a ru r b o ‘lgan tashqi
o la m n in g m u h im a h a m iy a tli x o ssalari x u su sid a g i a x b o ro tn in g
o ‘zlashtirilishidir, ya’ni:
— faoliyatning ana shu b a rc h a turlari tarkib to p g an usullari va
jarayonlarining o ‘zlashtirilishiga;
— maqsadga muvofiq keladigan usullar va ja ra y o n la m i to ‘g ‘ri
tanlash va foydalanishga b og ‘liq.
T a ’lim jarayonining m uvajfaqiyati:
1. Motivasiya.
2. M a’lumot usullari.
3. M a’Jum otningtushunarliligi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
4. Xotira.
5. M a ’lum otni qo'llash.
T a ’lim va ta ’Iim ja ra y o n id a bolaning rivojlanish m uam m osi
psixologik markaziy m asalalardan biridir. T a’lim va rivojlanish m uam -
m osiga d o ir qator nazariyalar ishlab chiqilgan bo ‘lib, ulardan biri:
1. A qliy xatti-harakatlar, bilim lar, malaka va ko‘nikm alam i bos-
q ich m a-b o sq ich rivojlantirish nazariyasi (P.Ya. G alperin).
P.Ya. G alperin nazariyasi b o ‘yicha bilimlami o ‘zlashtirish jarayoni
o lti bosq ichn i boshidan kechirib, ularga:
1. Motivasiya.
2. Tushuntirish.
3. M oddiy form adagi xatti-harakatlam i bajarish.
4. B aland ovozda xatti-h arak atlar va vazifalami bajarish.
5. Bajariladigan xatti-harakatlarni ichki rejada ovoz chiqarm ay
bajarish.
6. Faoliyatni fikran bajarishga kirishish.
U sh b u nazariyada ta ’lim ning u ch ta asosiy turlari ajratiladi:
— birinchi turda — xatti-harakatlam i o ‘zlashtirish xatolar bilan
k e c h ad i, berilayotgan m aterial etarli darajada anglanilm aydi, ta ’lim
o lu v ch i t a ’lim ning asl m ohiyatini tushunib etmaydi;
— ikkinchi turda — m aterialni nisbatan dadil va to ‘la tushunilishi
va m aterial bilan bog‘liq tushunchalam i ajratilishi bilan xarakterlanadi;
— u ch in ch i tu r — tez, sam arado r va bexato xatti-harakatlam i
o ‘zlashtirilishini ta ’m inlab beradi.
V.V. Davidov nazariyasi. U shbu nazariya kichik m aktab yoshidagi
o ‘quvchilam i ilmiy tushunchalam i o ‘zlashtirilishini taig‘ib qiladi. Bunda
o ‘quvchilar tom onidan ta'lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini
o ‘z la sh tirilish i lozim b o ‘lib, bu o ‘z o ‘rnid a xususiydan um um iy
b ilim larga o ‘tilishni ta ’minlaydi.
Q a to r nazariyalar m uam m oli ta ’lim bilan bog‘liq b o ‘lib, L.V.
Z a n k o v va A .M . M atyushkin tom onidan olib borilgan tadqiqotlar
t a ’lim d a m uam m oli darslam i tashkil etishga qaratilgandir.
T a ’lim ning psixologik asoslari m uam m osi ko‘pgina m asalalam i
q a m ra b oladi. T a ’limning m uvaffaqiyati bir qator psixologik om illarga
b o g ‘liq b o ‘ladi. A w alo o ‘quvchining o ‘qishga b o ‘lgan m unosabatiga
t o ‘xtaylik. Bu m unosabat diqqatda, his-tuyg‘ularda, qiziqishlar va
iro d ad a, shuningdek, shaxsning tutgan yo‘lida nam oyon bo'ladi.
T a ’lim jarayoni, a w a lo , o ‘q uvchilar diqqatini y o ‘lga solishni
ta la b e ta d i. D arslarda k o ‘rgazm ali qurollardan, tex n ik va E H M
26
www.ziyouz.com kutubxonasi
vositalaridan foydalanish t a ’iim oluvchida ixtiyorsiz diq qatni yuzaga
keltiradi. T a ’iim jarayonida ta ’iim beruvchining vazifasi darsda ishlash
h o latin i yuzaga keltirishgina em as, balki o ‘q u v ch ilarn in g d a rsd a
o ‘tiladigan materialini idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish ham dir.
, Chunki darsjarayonida o‘quvchUarning diqqati o ‘zgarib tu ra d i.O ‘qitish
jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va o ‘quvchilar d iqqatini
m aterialning asosiy jihatlariga jalb etish ham da ulam i takrorlash kerak.
T a ’iim jaray o n in in g sa m a rad o rlig i k o ‘p jih a td a n o ‘q itu v c h i
to m o n id an beriladigan ko‘rsatm alarga ham bog‘liq. 0 ‘qituvchining
roii shundan iboratki, u o‘quvchilarga tegishli ustanovkani hosil qilishi,
nim ani vaqtincha, nimani u m rbod esda olib qolishi kerakligini, nim ani
butunlay esda olib qolm asdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini,
nim ani so‘zm a-so‘z esda olib qolishni, nim aning m a’nosini o ‘z so ‘zlari
bilan aytib berish uchun esda olib qolish zarurligini k o 'rsa tib o ‘tishi
lozim . K uzatishlar ko‘rsatadiki, bunday ko‘rsatm alar berilm aganda,
o ‘quvchilarda ko‘pincha n o to ‘g ‘ri tasaw u rlar vujudga keladi.
0 ‘qitishning emosionalligi t a ’lim ning m uvafîaqiyatliligini
ta ’-
m inlovchi omillardan biridir. T a ’iim berish jarayoni em osional jarayon.
Agar o ‘quvchilarga berilayotgan axborot ularda h e c h q a n d a y his-
tuyg‘u uyg‘otm asa, uni o ‘quvchilar yaxshilab esda olib qolm aydilar.
G ap o ‘quvchilarning psixik holatlari, ya’ni ulam in g m u ay y a n bir
paytdagi kechinm alari haqida ham borishi kerak, albatta. U lardagi
quvonchli, optimistik kayfiyat o ‘quv faoliyatini ju d a sam arali b o ‘lishini
ta ’m inlaydi. 0 ‘quvchilar em o sio n al ruhdagi m aterialn i d u ru stro q
o ‘zlashtirib oladilar.
0 ‘tkazilgan tajribalar o ‘quvchilar h ech qanday h is-tuyg‘u uyg‘ot-
m ay d ig a n m aterialga q a ra g a n d a , em o sional ru h d a g i m a te ria ln i
yaxshiroq eslab qolishlarini k o ‘rsatadi. 0 ‘qituvchi o 'q u v jaray o n in in g
em osional tom oni haqida g‘a m x o ‘rlik qilishi kerak. Bu m u a m m o ju d a
m u h im aham iyatga ega. C h un k i, birinchidan, ta ’lim ning m azm u n i
n iho yatd a murakkablashib, hajm i esa g‘oyat kattalashib ketgan. U ning
m uvaffaqiyatli o ‘zlashtirilishiga erishish uchun o ‘q uv ch ilarn in g o ‘quv
faoliyatini kuchaytirishi lozim . Ijobiy tuyg‘ular o ‘quv m eh n atin in g
sam aradorligiga kuchli ta ’sir etadi. Hafsala bilan bajarilgan b e g ‘araz
m u n o zara paydo bo‘ladi, bahslashiladi, befarq qaragan salbiy m u n o -
sabatda b o ‘lingan ishga esa h e c h qanday hafsala b o ‘lm aydi.
Jam iyatim izdagi m ehnat — ijod, quvonch m anbai. Ó ‘quv m askani
o ‘q u v c h ila r id a o ‘quv m e h n a tig a ijo d iy m u n o s a b a t u y g ‘o tib ,
www.ziyouz.com kutubxonasi
m eh n atn in g haqiqiy ijodga, quvonch manbaiga aylanishiga ko‘m ak-
lashishi k e ra k
Q adim da greklar ju d a ajoyib iborani q o ‘liaydilar: „Talaba —
t o ‘ldiritib turilishi kerak b o ‘lgan idish emas, balki yoqib turilishi
lozim b o ‘lgan m ash’aldir“ .
Bu fikrning tagida ch u q u r m a ’no bor.
Z ero , o ‘qituvchi biz yuqorida ta ’kidlab o‘tgan ta ’lim m etodlari m uam -
m oli ta ’lim , qism an izlanish m etodi va tadqiqot m etodlaridan keng
q o lla n is h i kerak. T a ’lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talabla-
ridan b in erkin fikrlovchi, m ustaqil tafakkurga ega b o ‘lgan shaxsni
shakllantirish b o ‘lib, yuqorida aytib o ‘tiigan m etodlardan foydalanish
u c h q u n la rd an katta m ash ’allar paydo bo‘lishini ta ’m inlab beradi.
T a ’lim jarayonida o ‘quvchilam ing bilishga qiziqishlari g‘oyat katta
aham iyatga egadir. Qiziqish — o ‘quvchilaming em osional bezagi, biror
bu y u m n i, b iro r faoliyatni tan lash munosabati va y o ‘nalishidir.
M a ’lum ki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o ‘quvchilam ing
t a ’lim jarayo nid a aniqlanadi. Birinchisi, bevosita qiziqish, ikkinchisi
bilvosita qiziqish. H a r bir o ‘qituvchi o‘z o ‘quvchilarida o ‘z faniga
nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar
o rq a li o ‘q u v chilard a t a ’lim ga aktiv m unosabat n a m o y o n b o ‘ladi.
Psixologiyada qiziqish - b u shaxsning o ‘zi uchun qim m atli yoki yoqimli
b o ‘lgan m uayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar
shaxsning m u him va individual xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Q iz iq is h la r o 'q u v c h ila r h a y o tid a katta rol o lynaydi. U la r o ‘quv
faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar — m otivlaridir. Qiziqishlar
t a ’lim m askanlari o ‘quvchisiga fan asoslarini durustroq o ‘zlashtirib
olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o ‘sishiga, bilim doirasining kenga-
yishiga im ko n beradi. 0 ‘qituvchilam ing vazifasi o ‘quvchini dastlab
q iziqtirib q olgan ishning o ‘zi bilan shug‘ullanishga m ajbur qilish emas,
balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta ’sirchan
q ilis h , q iz iq is h la rn in g m ark a zig a aylanib qolgan fao liy at bilan
sh u g ‘ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir.
0 ‘quvchilam ing muayyan maqsadni ko‘zlab ish tutishida, qiyin-
c h ilik la r n i e n g a o lis h id a , is h d a n chalg ‘itadigan n a rs a la r bilan
shug‘ullanishdan o'zini tiya olishida, unda o‘qishga ishtiyoq tarkib toptirishda
n am oy o n bo'ladigan iroda ta’lim jarayonida alohida aham iyat kasb etadi.
U m u m iy psixologiya kursidan m a’lumki, iroda bu shaxsning o ‘z
oldiga q o'ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchu n intilishi,
m aq sa d y o ‘lida m a ’lum bir qarorga kelish tezligi va u n i o ‘z vaqtida
28
www.ziyouz.com kutubxonasi
ijro etish i bilan belgilanadigan sifa td ir T a ’lim ja ra y o n id a o ‘quv
m aterialiga b o ‘lgan diq q atnin g b a rq a ro r b o ‘lishida iro d av iy z o ‘r
berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. T a’limda iroda o ‘quvchida o ‘quv
maskani va uyda o ‘tkaziladigan m ashg‘ulotlaiga tayyor turishda nam oyon
b o ‘ladi. 0 ‘quv materialini o ‘rganish — eslab qolish va o ‘quvchining
irodaviy z o ‘r berishiga bog‘liq. Iroda o ‘quvchilarning fikrlash fao-
iiyatlarida — masalani echishga, q o ‘yilgan savoJga javob topishga va
hokazolarga intilishida nam oyon b o ‘ladi. U lar o'quvchilarda k o ‘nikm a
va m alakalam i hosil qilishda ham tarkib topadi.
Psixologlar olib borgan ta d q iq o tla rd a o ‘quvchilar to m o n id a n
berilgan m aterialning o‘zlashtirilishi k o ‘p jih a td a n iro d an in g tar-
biyalanganligiga bog‘Iiqdir. Irodaviy aktivlik ta ’lim ning zaru r shartidir.
T a’lim muassasasidagi ta’Iim jaray on in in g o ‘zi o ‘quvchiIardan irodaviy
o ‘stirish om illaridan biridir. B linda, o ‘quvchilarning kundalik rejimi,
o ‘qish va oqilona dam olishni b ir-b iri bilan to ‘g‘ri alm ashtirib turish
katta roi o ‘ynaydi.
T a ’lim jarayonida bilish jaray o nlarin i shakllantirishga alohida e ’ti-
bor berish lozim. Zéro bilish jarayonlari ju d a murakkab faoliyat b o ‘lib,
unda jo nli m ushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan
amaliyotga o ‘tiladi, ana shu nd an so ‘ng o b ’ektiv haqiqat bilib oiinadi.
Binobarin, biz birinchi navbatda k o ‘rib chiqishim iz lozim boMgan
narsa o ‘quv materalini idrok qilish jarayonidir. U m um iy psixologiya
kursidan m a’lumki, idrok bu narsa va hodisalam i sezgi organlariga
ta ’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo
b o ‘lishi b o ‘lib, idrok etish jaray o n i ta ’lim da turli form alarda o ‘qi-
tu vchinin g og‘zaki hikoya q ilish id a , su h b at o ‘tk az ish d a, leksiya
o ‘qishida, ko‘rgazma!i q u ro llar k o ‘rsatish, ekskursiyalar o ‘tkazish,
axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o ‘quvchining
o ‘ziga darsliklar ham da boshqa q o ‘llan m alam i o ‘qitish tarzida o ‘tishi
m um kin. Shuni alohida ta ’kidlash lozim ki, idrokni tarkib top tirish da
o‘quvchilaming yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda m uhim dir.
C h unki fazoni, vaqtni va h a ra k a tla rn i id ro k e tish d a h a m yosh
xususiyatlarda turli farqlar m avjud b o ‘ladi.
T a’lim olish jarayoni insondagi m otivlar bilan bevosita bo g ‘liq
b o ‘lib, uning m ohiyati — inson xulq-atvorining ichki barqarorligi,
harakatga undovchi tushunchada ifodalanadi.
Motivasiya esa xulq-atvomi psixologik va fiziologik boshqarishning
dinam ik jarayoni b o ‘lib, unga tash ab b us, yo‘nalganlik tashkilotchilik,
www.ziyouz.com kutubxonasi
q o ‘llab-q u w atlash kiradi. T a ’lim jarayonida o ‘qish motivlari „nim a
u c h u n ? “ , „nim aga?“ , „q a n d ay m aqsad bilan?“ kabi savollar asosida
yuzaga keladi. M otivlar b irin ch id an , o ‘quv faoliyatiga undasa, ikkin-
chidan, maqsadga erishish u c h u n zarur yo‘l va usullar tanlashga yordam
b e ra d i. 0 ‘quv faoliyatida o ‘quv m otivlar o ‘quvchilar to m o n id an
tan lan ib , ular o ‘quvchining m aqsadi, qiziqishi, kelajak rcjalari bilan
bevosita bog‘liq b o ‘ladi. Y o sh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
o ‘quv motivlari turli yosh davrlarida turlicha b o ‘ladi.
0 ‘quv faoliyati motivasiyasining manbalari mavjud bo'lib, ularga
quyidagilar kiradi:
1. Ichki m anbalar. U la r insoniy tu g‘ma yoki orttirilgan ehtiyojlari
b ila n belgilanadi. U lardan en g m uhim i tug'm a inform asiyaga b o ‘lgan
ehtiyojdir. Orttirilgan ehtiyojlar esa gnostik va ijtim oiy ijobiy ehtiyojlar
hisoblanadi.
2. Tashqi manbalar. U lar shaxsning ijtimoiy hayot shart-sharoitlari
bilan belgilanadi.
T alabalarda ulam ing b irinchisi b o ‘lib, jam iyatning shaxsdan talab
qiladigan doimiy xulq-atvorini bildiradi. Bog‘cha, o ‘quv maskani,
oila boladan ju d a ko‘p ish lam i am alga oshirishni talab qiladi.
Ijtim oiy kutish h a r b irim iz d an m a’lum bilim lar, k o ‘nikm alar
darajasining bo ‘lishi, zarurligini jam iy at kutishini bildiradi. M asalan,
b ir yoshli bola yurishi, 7 y o sh d an u o ‘qishi, 15 yoshdan esa kasb
tan lash i kerak deb hisoblaym iz. Im koniyatlar — shaxs faoliyatini
b e lg ilo v c h i o b ’ektiv s h a rt-s h a ro itla rd ir. M a sa la n , b o lan in g boy
kutubxonaga ega b o ‘lishi u n i kitob o ‘qishga undaydi.
3. Shaxsiy manbalar: b u shaxsning qadriyatlari sistemasi, ustanov-
kalari va g ‘oyalaridir. Bu m an b a lar h a r bir shaxs faoliyatida u yoki bu
d arajad a mavjud. U lam ing barchasi faoliyatning kechishiga ta ’sir etib
t a ’lim jara y o n in in g m o tiv asiy asin i tashkil eta d i. V.A. Kruteskiy
o ‘spirinlarda uchraydigan motivlaming quyidagilarini alohida ifodalaydi:
a) biror o ‘quv faniga qiziqish;
b) vatanga foyda keltirish istagi;
c) shaxsiy qobiliyatini r o ‘kach qilish;
d) oilaviy an ’analarga rioya qilish;
e) d o ‘st-birodarlarga ergashish;
f) m oddiy ta’m inlash va hokazolar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |