Monografiya-Temurov s y

1.2. Bo’lajak o’qituvchi kasbiy kompetentligining invariantli tuzilmasi 
 
 
«Invariant»  tushunchasi  fanda  keng  qo’llaniladi  va  biror  bir  narsaning 
berilgan  shartlari  o’zgarganda  ham  uning  o’zi  o’zgarmasligini  anglatadi. 
Matematikada  invariant  -  deganda  tarkibidagi  o’zgaruvchilarni  ma’lum  shakl 
almashtirishlarda  o’zgarmaydigan  matematik  ifoda  (masalan,  bir  koordinata 
sistemasidan boshqasiga o’tish) tushuniladi. 
 
Mos ravishda oliy ta’lim muassasasi bitiruvchisi kasbiy kompetentligining 
invarianti  uning  turkum  kompenentlari  orasidagi  mustahkam  funksional 
bog’lanishlar  tizimi,  u  biror  bir  mutaxassislik  bitiruvchisining  kasbiy 
kompetentligining turli ko’rinishlarida amalga oshirilishining asosiy xususiyatlar 
to’plamiga ega. 
 
Invariantning real mazmuni uning biror variantidan iborat. Shuning uchun 
«invariant»  tushunchasi  invariantga  nisbatan  u  yoki  bu  nisbatga  har  doim  farq 
qiluvchi  aniq  ob’yekt  tahlili  me’yorini  beruvchi  biror  nazariya  hosil  qilishdan 
iborat.  Invariant  va  variativlik  dialektikasini  oddiy  analogiya  yordamida 
tasvirlash  mumkin.  Har  bir  inson  o’z  tuzilmasi  bo’yicha  tabiat  tomonidan 
yaratilgan invariantdir, chunki u bosh, tana, qo’l, oyoqdan iborat. Ammo, Yerda 
birorta  ham  boshqa  insonga  to’liq  o’xshash  bo’lgan  inson  yo’q,  shu  ma’noda 
bizning har birimiz variativmiz. 
 
Oliy  ta’lim  muassasasi  bitiruvchisida  kompetentlikning  invariantli 
tuzilmasining  mavjudligi  ushbu  yangilikni  shakllantirish  uchun  axborotli, 
ziddiyatsiz va qulay kompetensiyalar yordamida yoki kompetentlikni tavsiflash 
uchun  yetarli  asos  bo’lib  xizmat  qilishi  mumkin.  Bu  esa,  barcha  oliy  ta’lim 
muassasalarining  faoliyatini  umumlashtirish,  tartiblashtirish  va  aniqlashtirish 
imkonini beradi. 

---

Kompetentlikning  invariantlarini  ishlab  chiqish  va  asoslash  jarayonida 
biz,  shunday  psixologik-pedagogik  sharoitlar  yaratilishi  kerakki,  unda  talaba 
bilish  va  bo’lajak  mehnat  faoliyatining  to’laqonli  sub’yekti  sifatida  harakat 
qilishi  kerak,  ya’ni  shaxs  o’z  kasbiy  kompetentligini  shakllantirish  jarayonida 
maqsadni  qo’yish  va  uni  amalga  oshirishga  qobiliyatli,  ichki  va  tashqi 
motivlashgan faollik manbai sifatidan - degan fikrga asoslanamiz. 
 
Oliy  ta’lim  muassasasi  bitiruvchisi  faoliyatga  intilsa  (hohlaydi),  unga 
tayyor  bo’lsa  (bajara  oladi),  o’z  ishini  mas’uliyatli  va  yuqori  kasbiy  darajada 
bajarsa (bajarmoqda) shu vaqtda, u kompetentli mutaxassis hisoblanadi. Demak, 
faoliyat  sub’yektining  kompetentligi  quyidagi  uchta  tashkil  etuvchi  orqali 
tavsiflanadi: «hohlaydi», «bajara oladi», «bajarmoqda» [36]. 
 
Kompetentlikning  «hohlaydi»  tashkil  etuvchisi  individning  faolligi  va 
uning  yo’naltirilganligini  rag’batlantiruvchi  ichki  yoki  tashqi  sharoit  va 
ko’rsatmalar  majmuasiga  bog’liq  bo’lgan  shaxsning  motivatsion  sohasiga 
bog’liq.  Kompetentlikning  «bajara  oladi»  tashkil  etuvchisi  sub’yekt  ma’lum 
turdagi  faoliyat  uchun  zarur  va  yetarli  «uskunalar»  ga  egaligi  bilan  aniqlanadi. 
Bularga  quyidagilar  kiradi:  bilim,  ko’nikma,  malaka,  tajriba,  ma’lum  holatda 
qanday  harakat  qilish  haqida  tasavvurga  egalik,  ushbu  faoliyatga  qobiliyatning 
mavjudligi, 
uning 
individual-psixologik 
xususiyatlari 
(asab 
tizimlari 
xususiyatlari,  sog’ligi,  yoshi  va  boshqalar)  faoliyatni  muvaffaqiyatli 
o’zlashtirish  va  uni  yuqori  darajada  olib  borish,  muvaffaqiyatga  erishish  (1.2-
rasm). 
Kompetentlikning  «bajarmoqda»  tashkil  etuvchisi  o’qituvchi  shaxsiy 
imkoniyati va  faoliyatining  amalga  oshirilishini  bir butunga  birlashtiradi.  Keng 
bilimlarga,  shakllangan  malakaga  ega,  mas’uliyatli  hatti-harakatlarga  tayyor 
bo’lib  ham  real  holatda  o’z  psixik  holatini  boshqara  olmasligi  va  o’z 
imkoniyatini  amalga  oshira  olmasligi  ham  mumkin.  Shu  bilan  birga  o’z-o’zini 
nazorat qilish mexanizmi shakllangan, ammo faoliyat uchun zarur bilimlar yoki 
faoliyat  motivi  mavjud  bo’lmagan  mutaxassisni  ham  kompetentli  deb 
bo’lmaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«bajara oladi” 
«bajarmoqda” 
«hohlaydi” 

---

 
 
1.2-rasm. Faoliyat sub’yekti kompetentligining tashkil etuvchilari. 
 
 «Yaxshi bajaradi» tavsifida faoliyat sub’yekti kompetentligi sifatida ikki 
xil ma’no mavjud: «yaxshi» – sifatning yuqori darajasi va natijaliligini bildiradi; 
«yaxshi» – ijtimoiy yo’naltirilgan – o’z hatti-harakatlarining ijtimoiy natijalarini 
anglagan holda, ya’ni ma’suliyatli ma’nosini anglatadi. 
Yuqorida  keltirilgan  fikrlardan  kelib  chiqqan  holda,  oliy  ta’lim 
bitiruvchisining 
kasbiy 
kompetentligi 
invariantini 
qadriyatli-ma’noli, 
motivatsion, individual-psixologik, uskunaviy, konativli komponentlardan iborat 
tuzilmali  funksional  tizim  sifatida  tavsiflash  mumkin  (1.3-rasm).  Har  bir 
komponent alohida kompetensiyalardan iborat, ularning integrallashgan birligi - 
bu kompetentlik [36]. Ushbu holatni batafsil ko’rib chiqamiz. 
 
Qadriyatli-ma’noli  komponent  –  kasbiy  kompetentlik  invarianti 
tuzilmasida yetakchi hisoblanadi. Kompetentlik shaxsning integrallashgan yangi 
asosiy sifati, shaxsning o’zi esa – faoliyatning olib borilishi, sifati va natijalariga 
shaxsiy  mas’uliyatini  nazarda  tutuvchi  inson  ijtimoiy  sifatlaridan  iborat. 
Mas’uliyatli  hatti-harakat  asosida  shaxsning  umuminsoniy,  milliy  va  kasbiy 
qadriyatlar  («inson»,  «hayot»,  «oila»,  «jamiyat»,  «ta’lim»,  «tabiat»,  «mehnat») 
ga ijobiy munosabati va ularga mos kompetentli harakati va urinishlarini tanlash 
yotadi. 
 
Motivatsion  komponent  –  ehtiyojlar,  motivlar,  yo’naltirilganlik,  ma’lum 
kasbiy  sohadagi  mehnat  faoliyati,  ushbu  faoliyatni  takomillashtirishga  intilish. 
Motivatsion  komponent  asosiy  komponent,  chunki  usiz  invariantning  boshqa 
barcha  komponentlari  mavjud  bo’lganda  ham  haqiqiy  kompetentlik  haqida 
gapirib bo’lmaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Konativli komponent (o’z-
o’zini nazorat qilish) 
Qadriyatli-ma’noli 
komponent 
(mas’uliyat) 
 
Uskunaviy 
komponent (bilim, 
ko’nikma, malaka, 
tajriba)