M.a. III asrda Qadimgi Rim (hozirgi Italiya) da quldorlik munosabatlari
o'zining eng yuqori cho'qqisiga ko'tarilgan edi. Rimning boshqa erlarni bosib olish
uchun olib borgan urushlari tufayli yirik imperiya yuzaga keldi, ko'plab qabila va
xalqlar qullikka mahkum etildi. Asosan asirlardan iborat bo'lgan qullarning ahvoli
Gresiya qullarinikidan og'irroq bo'lgan. Yana bir o'ziga xos xususiyat shundaki,
agar Gresiyada qullar ko'proq hunarmandchilik va savdoda ezilgan bo'lsa, Rimda
qullar asosan qishloq xo'jaligida ekspluatasiya qilingan. Ishlab chiqarishning
quldorlik usulidagi qarama-qarshiliklar shu erda eng keskin tus oldi va oxir-
oqibatda kolonatning paydo bo'lishiga olib keldi. Aholining kambag'al tabaqalari
asrlar davomida erga egalik qilish uchun keskin kurash olib bordilar. Bu holat
Rimdagi iqtisodiy g'oyalarga ta'sir etmay qolmadi, qullikka asoslangan yirik
latifundiyalar bilan birga quldorlik xo'jaliklari - villalardan samarali foydalanish
muammolari bosh masala edi.
Shu davrdagi olim va mutaxassislarning asarlarida bir qancha yangi iqtisodiy
g'oyalar ilgari surildi. Bu g'oyalarning rivojiga e'tibor berilsa, quldorlik tizimining
emirilishi bilan unga bo'lgan munosabat ham o'zgardi. Katon Starshiy (m.a. 234-
149 yy.) yirik er egasi bo'lgan, «Dehqonchilik» nomli asarida u qullikka
asoslangan natural xo'jalikni himoya qildi. Katon o'z talablarini o'zi ta'minlovchi
yoki asosan iste'mol qiymati ishlab chiqaruvchi xo'jaliklarni tan olar edi (natural
xo'jalik himoya qilinadi). U faqat ortiqcha mahsulotnigina sotish kerak, xo'jalikda
ishlab chiqarish mumkin bo'lmagan narsalarnigina sotib olish zarur, degan g'oyani
qo'llaydi. U qul mehnati asosida xo'jalikni yuritishning yangi uslublarini ham
ishlab chiqdi. Uning fikricha, qullar yoshligidan sotib olinish kerak, shunda
qullarni tarbiyalash, ishga o'rgatish oson bo'ladi (yoshi kattalarda bu ish qiyin
kechadi), qullar orasida adovat urug'i sepilsa, ularda egasiga nisbatan ig'volar
yo'qoladi. Qullar qattiq intizom asosida ishlatilishi, arzimas gunoh uchun
jazolanishi, ishiga qarab boqilishi va kiyintirilishi taklif etiladi.
Bu davrda natural xo'jalik bilan birga bozor munosabatlari ham
rivojlanayotgan edi. Bozorni qo'llagan Katon shu bilan birga yollanma mehnatga
dushman bo'lgan. U qul mehnatini to'g'ri tashkil etishga alohida ahamiyat beradi.
Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan holda, qullar ishlashga majbur
etilgan. Kasallangan ho'kiz davolangan, qulni esa «eski arava» sifatida sotib
yuborish tavsiya etilgan.
Dehqonchilikda qul mehnati tobora kam samarali bo'layotganligini ko'rgan
Katon yaylov xo'jaligini, keyinchalik savdo va sudxo'rlikni qo'llab-quvvatlagan.
Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va uni to'la ravishda ishlab chiqarish
harajatlariga qo'shgan (xato fikr). «Yuqori foyda olish uchun yuqori baholar kuni
kelishini bamaylixotir kutish kerak», deydi u.
Dehqonlar qo'lidagi erlar tortib olinib, yirik latifundiyalar vujudga kela
boshladi, erkin Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari ersizlandi. Bu holat
yirik er egalari - patrisiylar va dehqon-plebeylar o'rtasidagi qarama-qarshilikni
kuchaytirdi, oxir-oqibatda aka-uka
Grakxlarning agrar islohotiga sabab bo'ldi.
Ular ersiz yoki kam erli dehqonlarning yirik er egalariga qarshi kurashini himoya
qildilar. Ammo bu ishni quldorlik tuzumini saqlagan holda va yirik er egalarini
cheklash yo'li bilan hal etmoqchi bo'ldilar. Er egalarining qo'lidagi erning bir
qismini kesib va davlat fondidagi erdan foydalanib kam erli dehqonlardan ozod
dehqonlar tabaqasi barpo etish ko'zda tutilgan, eng muhimi bu toifa quldorlarning
ishonchli tayanchi bo'lishi kerak edi.
Aka-uka Tiberiy va Gay Grakxlarning agrar islohoti bo'yicha, davlat eridan
foydalanuvchilarning har biri 500 yuger (125 gektar), har o'g'li uchun 250 yuger,
ammo bir oila uchun 1000 yugerdan ortiqcha er olish taqiqlangan. Undan ortiq
erlar musodara qilingan va 30 yugerdan bo'linib, kambag'al fuqarolarga berilgan,
lekin bu erni birovga sotish man etilgan. Bu qonun qabul qilindi, ammo uni amalga
oshirishga yirik er egalari va senat qarshilik qildi. Tiberiy Grakx m.a. 132 yilda
ataylab o'ldirildi, Gay (ukasi) Grakx m.a. 123-122 yy.da bu islohotni amalga
oshirish uchun ishni davom ettirdi, bir qancha demokratik o'zgarishlarni amalga
oshirdi (Rimda arzon non sotish), oqibatda 80 ming fuqaro er uchastkasi oldi.
Islohot vaqtincha muvaffaqiyat keltirdi, m.a. 111 y. davlat erlarini sotishga yo'l
berildi, erlar xususiy mulkka aylandi (m.a. 121 y.da Gay ham jangda halok
bo'lgan).
Quldorlik tuzumi inqirozga uchragan va tushkunlikka tushgan davrda rimlik
agronomlar Varron (m.a. 116-27 yy.) va Lyusiy Kolumella (I asr) lar quldorlik
xo'jaligini rasionallashtirish muammolarini ishlab chiqdilar. Shu bilan birga olim
va arxeolog bo'lgan Varron «Qishloq xo'jaligi to'g'risida» degan kitobida bu
sohaning ahamiyatiga katta o'rin beradi, qishloqdan shaharga intilganlarni
qoralaydi. U dehqonchilik bilan chorvachilikni birga rivojlantirishni ma'qul deb
biladi. Varron ular o'rtasidagi «buyuk ittifoq» tarafdori edi. Buning asosiy sababi
shundaki, Italiyada don nisbatan arzon edi, chorvachilikning foydasi esa ancha
yuqori bo'lgan. Shu bilan birga, Varronning fikricha, har bir xo'jalik o'z-o'zini
ta'minlashi kerak, u bozor munosabatlariga kam e'tibor qilgan, qullar
ekspluatasiyasi tarafdori bo'lgan va ularni «gapiruvchi qurollar» deb bilgan. U
qullarning siyosiy jihatdan xavfli ekanligini tushungan va imeniyolarda bir
millatga tegishli qullarni ko'p saqlamaslik kerak deb tavsiya etgan (chunki
birlashib harakat qilishlari oson).
Kolumella o'zining qishloq xo'jaligiga oid yirik asarida qullar mehnatining
samarasi pastligini ta'kidlaydi (birovga ishlaydi-da!). Uning fikricha, qullar erni
yaxshi ishlamaydilar, er yuqori hosil berishi uchun kayg'urmaydilar. U erkin
mayda ishlab chiqaruvchilarning mehnati qullarnikidan yuqori bo'lishini isbotlab
berdi, yirik quldorlik latifundiyalariga nisbatan mayda dehqonchilikni afzal deb
hisobladi. Bu davrda yirik latifundiyalarning inqirozi aniq bo'lib qoldi, rivojlanish
faqat ekstensiv yo'l bilan bordi, ya'ni hosil qo'shimcha er hisobigagina oshdi.
Qullar imkoni boricha erni ishlamaslikka intilgan. Kolumella bunday erlarni erkin
kolonlarga bo'lib berish yaxshiroq samara beradi, degan to'g'ri qisqacha
