O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toskent davlat iqtisodiyot universiteti

Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixini  o'rganishda  ma'lum  davrlash  tizimidan 

foydalaniladi.  

Taniqli iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqtisodiy g'oyalar o'z davri va 

vujudga  kelish  joyining  mahsuli  bo'lib,  ular  bilan  chambarchas  bog'langandir;  bu 

g'oyalarni  ular  tushuntirib  berayotgan  dunyodan  mustaqil  ravishda  ajratib  qarash 

mumkin  emas;  bu  dunyo  esa  doimo  o'zgarishda  bo'ladi,  agar  bu  g'oyalar  o'z 

maqsadlariga to'la javob berishni ko'zlasalar, doimo shunga mos ravishda o'zgarib 

turishlari kerak», deb yozgan edi. 

Kapitalizm 

davrida 

xo'jalik 

va 

ijtimoiy 

hayotda 

baynalmilallik 

(internaцionalizm)  ko'chayganligi  tufayli,  iqtisodiy  fikrning  rivojlanishi  ham 

yagona  jahon  jarayoniga  aylana  boshladi.  Oqibatda,  klassik  iqtisodiy  maktab 

asoschilari  A.Smit  va  D.Rikardoning  qarashlari  qisqa  vaqt  ichida  butun  jahonga 

ma'lum bo'ldi, vaholanki undan avvalgi ko'pgina nazariyalar ayrim mamlakatlarda 

ko'pchilikka ma'lum bo'lmasdan «o'lik mol» sifatida yotgan. 

Farb  mamlakatlarida  yuzaga  kelgan  «Ekonomiks»  va  boshqa  tadqiqotlar 

barchaning diqqat-e'tiborini jalb qilmoqda.  

Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g'oya, qarash, 

konцepцiya, nazariya, ta'limotlar vujudga kelganligi aniq. Ularning barchasini to'la 

o'rganish alohida mavzu, maxsus muammo. Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar 

olib  borish,  tahlil  etish  va  umumlashtirib  e'lon  qilish  zarur,  bu  yaqin  kelajak 

vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin. 

Ammo  hozirgi  davrgacha  jamlangan  barcha  iqtisodiy  g'oyalarni  ma'lum 

sistemaga solish va shu asosda o'rganish maqbuldir. Ammo o'tgan davr hodisalari 

va  g'oyalarini  hozirgi  zamon  qarashlari  «qolipi»ga  zo'rma-zo'raki  kelishtirish, 

moslashtirish  mumkin  emas.  Bu  tarixni  vulgar  zamonaviylashtirishga, 

o'rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi. 

Bu fan doim rivojlanishda bo'lib, bir-birini to'ldiruvchi evolyuцion (mavjud 

g'oyalarning  yanada  chuqurroq  takomillashuvi)  va  inqilobiy  (butunlay  yangicha 

konцepцiyalar vujudga kelishi) yo'llari mavjud. Inqilobiy o'zgarishga misol sifatida 

A.Smit  va  uning  izdoshlari  g'oyalari,  marjinalistik  to'ntarish,  yangi  klassik 

yo'nalish  (A.Marshall),  J.M.Keynsning  iqtisodiy  qarashlarini  keltirish  mumkin. 

O'tish  davri  iqtisodiyoti  bo'yicha  g'oyalar  hozirgi  davrning  muhim  qarashlari 

majmuasiga kiradi va nihoyatda dolzarbdir, bu masala O'zbekiston misolida qarab 

chiqildi. 

Taniqli  davlat  arbobi  Uinston  Cherchill  (1874-1965)  «Qaerga  borishimizni 

bilish uchun, qaerdan chiqqan ekanligimizni bilishimiz kerak», deb aytgan edi. Bu 

---

g'oya  nihoyatda  ahamiyatli  bo'lib,  bosib  o'tilgan  yo'lni  to'g'ri  baholash  va  kelajak 

istiqbolni ko'zlash haqida gap boradi. 

Iqtisodchilarning  tadqiqotlaridagi  asosiy  bosh  g'oya  -  jamiyat,  insoniyat, 

ayrim  shaxslarning  boyligi  masalasidir.  Maqsad  bir,  lekin  unga  eltadigan  yo'llar 

nihoyatda  xilma-xil  ekanligini  ko'ramiz.  Ilk  kapitalistik  munosabatlar  vujudga 

kelgan davrgacha (XV asr) bo'lgan iqtisodiy g'oyalardagi umumiylik shuki, barcha 

donishmandlar  va  ularning  yozgan  asarlarida  mehnat  va  er  boylikning  asosiy 

vositasi  ekanligi  turli  yo'llar  bilan  talqin  etiladi,  ularda  ishlab  chiqarish  sohasi 

asosiy deb hisoblangan. 

XV-XVII  asrlarda  (qisman  XVIII  asr  boshlarida)  yangi  iqtisodiy  ta'limot  -