‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Tabiiy sharoitlarda kuzatish
Tirik  jonzotlaming  xatti-harakatlarini  odatdagi  sharoitlarda  ku­
zatish  va  natijalarini  yozib  borish  tabiiy  sharoitlarda  kuzatish  deb 
yuritiladi.  Tabiiy kuzatish har xil bo‘ladi: jungli  sharoitida  shimpan- 
zening to‘da  ichidagi xatti-harakatlarini  kuzatishdan tortib,  madaniy 
an’analari  turlicha  bo‘lgan  mamlakatlarda  ota-onalar  va  bolalar 
o‘rtasidagi  o ‘zaro  aloqalami  kuzatish- 
gacha hamda oq va qora tanli talabalar 
o ‘qiydigan  kollejlarda  talabalar  stol 
atrofida qanday qilib o ‘zlariga joy tan- 
lashlarini kuzatishgacha bo‘lishi mum­
kin.  Xuddi  alohida  voqealami  tadqiq 
qilish metodi va so‘rovi kabi, kuzatish­
lar ham xatti-harakatlami izohlamaydi, 
ular  shunchaki  xatti-harakatlami  ku- 
zatadi, tasvirlab boradi.  Shunga qaramasdan bu tasvir juda namunali 
bo‘ladi. Bir qancha vaqt mobaynidaturli xil uskunalardan  faqat odam-
25

---

largina  foydalanishadi  deb  hisoblashardi. Ammo  tabiiy  sharoitlarda 
kuzatishlar  natijasida  m a’lum  bo‘lishicha,  shimpanzelar  ko‘pincha 
termit iniga  novda tiqishadi va keyin uni sug‘urib, yopishib qolgan 
termitlami  yeyishadi.  Shimpanze  va babuinlar o ‘z  maqsadlariga ye- 
tishish uchun boshqa ayyorliklardan ham foydalanishadi. Psixologlar 
Andrew  Whiten va  Richard  Byrne  (1988)  bir necha marta qanday 
qilib yosh babuin o ‘zini go‘yoki birov tashlangandek  qilib ko‘rsatgan 
va  bulaming  hammasini  o ‘z  onasini  kelgindining  o‘z  ovqatidan 
haydab  solishga undash uchun  qilganligini  kuzatib  bayon  qilishgan. 
Bu ulaming jarayonga psixologik munosabatlari edi.
Tabiiy sharoitlarda kuzatishlar natijasi  shuni ko‘rsatadiki, biz Lo- 
tin Amerikasida  yashovchi  arablar  va  fransuzlarga  nisbatan  skandi- 
navlar,  shimoliy  amerikaliklar  va  britaniyaliklarda  ko‘proq  shaxsiy 
hudud kerak va ahamiyatli ekan. Agar kimdir bizning shaxsiy  hudu- 
dimiz -  bizning  tanamiz atrofidagi bufer zonamizga bostirib kirsa, -  
biz o‘zimizni noqulay his qilamiz. Turli millat vakillari bo‘lgan odam- 
lar uchrashib qolishsa, o‘zlarini har xil tutishadi. Masalan, meksikalik 
amerikalik bilan suhbat uchun qulay masofa izlab, xona bo‘ylab uning 
atrofida  “raqsga tushadi”,  unga yaqinlashmoqchi bo‘ladi,  amerikalik 
esa undan doim qayerlargadir qochadi. Amerikalikka meksikalik juda 
shilqim bo‘lib tuyulishi mumkin, meksikalikka esa amerikalik -  juda 
bosiq va dimog‘dor bo‘lib tuyuladi.