Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

 
Bildirgich adabiyot 
turlariga: qomuslar, 
lug‘atlar, bildirgichlar 
kiradi. Qomuslar va 
ularning turlari bir-
biridan farq qiladi: 
umumiy, sohaviy, 
kasbiy.
 
Ilmiy matnlar tahrir 
qilinayotganda matnning 
kimga mo‘ljallanganligi 
alohida ahamiyatga ega. 
Ma’lumki, ilmiy 
adabiyotlarning janrlari 
ko‘p: maqola, tezis, 
annotatsiya, ma’ruza, 
monografiya, ilmiy 
to‘plam, alohida tadqiqot. 
Ilmiy matnlarni tahrir 
qilishda bayonning 
mantiqiyligiga, 
asoslanganligiga alohida 
e’tibor berish kerak.
 

---

57 
 
tahlil  qilish,  umumlashtirish  va  baholash  xususiyatining  ustuvorligiga  e’tibor 
beriladi. Ilmiy axborotning kimga mo‘ljallanganligi va bayon uslubi ham alohida 
ahamiyatga ega. 
Bibliografik ko‘rsatkichlar va bibliografik sharhlarni, referativ jurnallar, 
referativ  to‘plam  yoki  maxsus  nashrlarni  tahrir  qilish  talablari  o‘ziga  xosdir: 
ularning matniy tuzilishi, tarkiblanish xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.  
Bular  hajman  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Qomuslarni  tuzishning  o‘ziga 
xos  qoida  va  mezonlari  mavjud.  Lug‘atlar  va  ularning  turlari  rang-barangdir: 
umumiy lug‘atlar, tarjima lug‘atlari, izohli lug‘atlar, imlo lug‘ati, talaffuz lug‘ati; 
sheva va lahja lug‘atlari, olinma (o‘zlashtirma) so‘zlar lug‘ati, terminlar va kasb-
hunar  lug‘ati.  Bularning  tahririda  oldindan  tayin  etib  olingan  tamoyillariga  amal 
qilinadi. 
  Matnni  tahrir  qiluvchi  matn  bibliogra 
fiyasiga, keltirilgan ko‘chirmalarning yozilishiga e’tibor 
berishi  lozim.  Masalan,  bibliografik  ma’lumotlar 
quyidagi  tartibda  beriladi:  muallif  (familiyasi,  ismi, 
otasining 
ismi), 
asarning 
umumiy 
sahifasi: 
Do‘stmurodov  R.D.,  Fayziyev  SH.N.  Audit-  T., 
«IQTISOD–MOLIYA»,  2008,  178-b;  Abdurahmonov 
G‘.  So‘z  mulkining  sultoni  //  O‘zbek  tili  va  adabiyoti, 
2002, 1-son, 20-23 betlar. 
Ilmiy  matnlar tahrir qilinayotganda matnning 
kimga mo‘ljallanganligi alohida ahamiyatga ega. 
Ma’lumki,  ilmiy  adabiyotlarning  janrlari 
ko‘p:  maqola,  tezis,  annotatsiya,  ma’ruza,  monografiya,  ilmiy  to‘plam,  alohida 
tadqiqot. 
Ilmiy 
matnlarni 
tahrir 
qilishda 
bayonning 
mantiqiyligiga, 
asoslanganligiga alohida e’tibor berish kerak. 
 
Bildirgich  adabiyotlar,  ya’ni  qomuslar,  lug‘atlar  tahririda  ularning 
sohaviy  va  kasbiy  turlariga  e’tiborni  qaratish,  qisqalik,  mazmunlilik  va  ma’noni 
ifodalash qoida va mezonlariga rioya qilish zarur.   
Tasvir va ta’rif, tahrir 
va muhokama matnga 
xos va mos bo‘lishi 
lozim. Ilmiy matnlarda 
turli xil ishoralar, 
qisqartmalar, chizma 
va formulalar, hisob-
kitoblarni berish 
ma’lum usul va 
tartiblarga asoslana 
Ilmiy matnlarda 
ko‘chirmalardan 
foydalanish, 
manbalarga havola 
qilish va sarlavha
 
tanlashga ham jiddiy 
e’tibor beriladi.
 

---

58 
 
Umuman,  matnni  tanlash  va  uning  ustida  ishlash  jiddiy  bilimni, 
savodxonlikni 
talab 
etadi. 
Matnning 
tarkibiy 
qismlarini 
aniqlash 
va 
muvofiqlashtirish,  xato  va  nuqsonlarni  to‘g‘rilash,  so‘z  va  terminlarga  sharh  va 
izohlar berish uchun sinchkov bo‘lish zarur. Har bir matnga kiritilgan qo‘shimcha 
sharh  va  izohlar  ajratib  ko‘rsatiladi.  Har  bir  adabiyotni  tuzish  va  tahrir  qilishda 
quyidagilar  e’tibordan  chetda  qolmasligi  kerak:  annotatsiya,  so‘z  boshi,  kirish, 
tarjimai  hol,  xotima,  sharh  va  izohlar,  eslatma  va  ilovalar,  lug‘at  va  bibliografik 
ko‘rsatkichlar,  adabiyotlar  ro‘yxati,  xronologik  (voqea  hodisalar  taqvimi) 
ko‘rsatkich shartli qisqartmalar, mundarija.   
  Matn ustida ishlash mas’uliyatli jarayon bo‘lib, tahrir qiluvchidan ham 
o‘ziga nisbatan jiddiy munosabatni talab qiladi. O‘quvchilarning matn tahriri bilan 
shug‘ullanishi  esa  ularga  o‘rgangan  til  bilimlarini  mustahkamlashga,  undan 
foydalanishda  shu  paytga  qadar  yo‘l  qo‘yib  kelayotgan  kamchiliklarini  tuzatib 
olishiga,  binobarin,  o‘z  nutqining  uslubiy  jihatdan  takomillashib  borishiga 
ko‘maklashadi. 
Xulosa  sifatida  shuni  aytish  kerakki,  noshirlik  va  tahririyat  faoliyatida 
muharrirlik, tahrir etish ishlari murakkab bosqichlar asosida amalga oshiriladi. Bu 
faoliyat  zamirida  qo‘lyozma  matnlarning  o‘qishli,  samarali,  sifatli  chiqishi, 
ommaviy  auditoriyaga  “hazmi  yengil”,  tushunarli,  ifodali  tarzda  yetkazib  berish 
maqsadi  yotadi.  Bu  jarayonda  ishtirok  etuvchi  ijodkorlar  –  muharrirlar,  adabiy 
xodimlar doimo bu ishga nisbatan jiddiy va e’tiborli munosabatda bo‘lishlari talab 
etiladi. 
 
4. Ko‘chirmachilikning salbiy oqibatlari. 
 
  
Barcha  talabalarga  ko‘chirmachilikning 
ma’nosini  tushunish  va  o‘z  ishlarida  buning    oldini 
qanday olishni o‘rganish muhimdir.