Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

58

---

4.2.  Boshqaruv uslublari va  klassifikatsiyasi
Boshqaruv  uslubi  —   bu  boshqaruv  jarayonida  yuzaga 
keladigan  muammolarni  hal  qilish  usullari,  yoMlari  majmuidir.  Ish 
uslubi —  bu  boshqaruv  funksiyalarini  samarali  bajarish  maqsadida 
biror-bir  organning  yoki  rahbarning  bo‘ysunuvchilarga  aniq  va 
nisbatan  barqaror  ta’sir  ko‘rsatish  usuli  va  yo‘llari  majmuidir. 
Menejment  uslubi  —   rahbar  shaxsiy  sifatlarining  to ‘plami, 
rahbarning o ‘z faoliyatida ishlatadigan uslubi va yo‘llari, rahbarning 
o ‘ziga  bo‘ysunuvchilami  amalda  bilishidir.  Boshqarish  uslubi  —  
ijtimoiy  tabaqa,  bu  boshqaruvdagi  murakkab  ijtimoiy-iqtisodiy 
ishlab chiqarish, ijtimoiy-texnologik munosabatlami ishlab chiqarish 
jarayonida  amalga  oshirish  shaklining  namoyon  b o ‘lishidir.  Bu 
jihatdan  uslub  natijasi  ijtimoiy-texnologik  ahamiyatga  ega,  chunki 
rahbar  qo‘llagan  uslubning  tavsifi  sezilarli  darajada  boshqaruv 
apparatining samarali  ishiga bogMiq.
Menejer firma oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda jarayonli 
yondashuvdan  tashqari  turli  yondashuvlami  qoMlaydi.  Tizimli 
yondashuvda  rahbarlar  tashkilotni  o ‘zgaruvchan  tashqi  muhit 
sharoitida  turli  maqsadlarga  erishishga  qaratilgan  o ‘zaro  bogMiq 
elementlar  to ‘plami  —   odamlar,  struktura,  texnologiya  —   sifatida 
qaraydilar.  Vaziyatli  yondashuv,  turli  boshqarish  uslublarining 
loyiqligi  konkret  holatlarda  aniqlanadi,  deb  taxmin  qiladi.  Haqiqiy 
holatda  eng  samarali  uslub  boMib,  shart-sharoitlarga  maksimal 
ravishda mos keladigan  uslub namoyon boMadi.
Boshqaruv jarayonida k o ‘pgina turli  xil  usullar, yondashuvlar 
va  uslublar  qoMlaniladi.  Ular  menejment  funksiyalarini,  qaror 
qabul  qilish  uchun  zarur  boMgan  bosqichlar,  protseduralar  va 
operatsiyalarni  bajarishni  tartibga  solish,  maqsadga  y o ‘naltirish  va 
samarali  tashkil  qilish  imkoniyatlarini  beradi.  Ularning  hammasini 
menejment uslublari deyish mumkin. Menejment uslublari deganda, 
maqsadlami  qo‘yish va ularga erishishda qoMlaniladigan boshqaruv 
faoliyatini  amalga  oshirish  qoidalari  tushuniladi.  Boshqaruv 
uslublari  tizimi  asosini  umumilmiy  metodologiya  tashkil  etadi. 
Bu  metodologiya  tizimli,  kompleks  yondashuvni  muammolarni
59

---

yechishga  qaratadi,  shuningdek,  modellashtirish,  tajriba  o ‘tkazish, 
konkret  tarixiy  yondashuv,  iqtisodiy-matematik  va  sotsiologik 
oMchovlar va boshqa uslublarni  qoMlashni  ham  ko‘zda tutadi.
Tizimli  yondashuv  menejmentda  boshqaruv  muammolarini 
tartibga  solish  uslubi  sifatida  qoMlaniladi.  Uning  vositasida 
muammolarni  turkumlash  amalga  oshiriladi,  yechimlar  maqsadi 
aniqlanadi,  variantlar  tanlanadi,  muammolar  elementlari  o ‘zaro 
bog‘liqligi,  hamda  ularning  yechimiga  ta’sir  etuvchi  omillar  va 
sharoitlar belgilanadi.
Kompleks yondashuv  tizimlilikni  aniqlashtirishning  spetsifik 
shakli  hisoblanadi,  chunki  uning  asosini  boshqaruv  muammolarini 
ular  bilan  aloqada  va  o ‘zaro  bog‘liqlikda,  ushbu  muammolarni 
o ‘rganayotgan ko‘pgina fanlarni  o‘rganish  uslublarini  qoMlash  bilan 
k o ‘rib chiqish tashkil  etadi.
Modellashtirish  —   tizimning  ko‘rinish  shakli  hisoblanadi 
va  xususiyatlarini,  o‘zaro  aloqalarini,  funksional  va  strukturaviy 
parametrlarini aks ettiruvchi  modellarni qoMIashga asoslanadi.
Boshqaruv  muammolarini  yechishda  o ‘yinlar  nazariyasi, 
navbatlar nazariyasi, zaxiralarni boshqarish, chiziqli dasturlashtirish, 
imitatsion  va  iqtisodiy  tahlil  modellari  keng  qoMlaniladi.  Ular 
menejmentning  yana  bir  muhim  dastagi  boMmish  iqtisodiy- 
m atem atik  uslublarni  qoMlagan  holda  boshqarishning  ko‘p  sonli 
masalalarini  yechish  imkonini  beradi.
Tajriba  o ‘tkazish  uslubida  tajriba  asosida  tashkilotning 
maqsadlari  va vazifalarini  yechish  uchun  foydalanish  zarur boMgan 
ilmiy asoslangan yangiliklarni  aniqlash amalga oshiriladi.
Eksperiment  -  bu  gipotezalami,  yangiliklarni  va  korxona 
boshqaruv  tizimidagi  o ‘zgarishiarni  tekshirish  yordamida  tayyor- 
langan  mutaxassislar  tomonidan  ishlab  chiqilgan  uslub  asosida 
o ‘tkaziladigan  ilmiy tajriba hisoblanadi.
Tajriba  o‘tkazish  tamoyillari:  maqsadga  y o ‘naltirilganlik; 
tajribaning  «tozaligi»; 
aniqlik;  tajriba  zonalarini 
belgilash; 
y o ‘naIishning ilmiy asoslanganligi.
Tajribani  uch  natija  orqali  boshqarish  mumkin:  I .  Tekshiri-
60

---

layotgan  yangilikning  qabul  qilinishi  yoki  salbiy  baholanishi 
to ‘g ‘risidagi  m a’muriy  qaror.  2.  Boshqarishning  yangi  nazariy  va 
uslubiy tomonlarini izohlash, ilmiy va amaliy asoslab berish. 
3. 
Ilmiy  menejment  uslublari  tizimini  rivojlantirish,  ularning  ilmiy 
asoslanganligini oshirish.
Sotsiologik  tadqiqotlar  uslubi.  Sotsiologik  tadqiqotlar  tash­
kilot personali ehtiyojlari  va qiziqishlari,  odamlar va guruhlar o ‘rta- 
sidagi  o ‘zaro  munosabatlar  xarakteri,  kadrlar  tuzilishi  natijasida 
shakllangan  madaniyat  turi  va  tashkilotning  boshqa  rivojlanish 
omillari to‘g ‘risida axborotlarni to ‘plash va qayta  ishlash yo‘li bilan 
o ‘tkaziladi.  Bunga  intervyu,  anketa  o‘tkazish,  kuzatish,  hujjatlarni 
o ‘rganish  kabilar  kiradi.  Yondashuvlar,  uslub  va  usullar  aniq  yoki 
maxsus  uslublar  deb  nomlanadi.  Aniq  uslublar  klassifikatsiyasi: 
funksional  kichik  tizimlami  boshqarish  uslublari;  menejment 
funksiyalarini  bajarish  uslublari;  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish 
uslublari.
Birinchi  yo‘nalish tashkilot  strukturasi  bilan  bog‘liq.  Ikkinchi 
yo‘nalish  menejment funksiyalari  bilan  bogMiq.  Uchinchi  yo‘nalish 
boshqarish  jarayonini  muammolarni  yechish  jarayonlari  to ‘plami 
sifatida  tasavvur  qilishga  asoslanadi.  Shunga  mos  ravishda  barcha 
uslublar quyidagi  guruhlarga boMinadi: muammolarni  q o ‘yish  uslu­
blari,  muammolarni  yechish  uslublari,  qabul  qilingan  qarorlarning 
bajarilishini tashkil etish.