Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

rayonlar reinjiniringi.
16.3. Operatsiya (jarayon)larni  boshqarish
Operatsiya  (jarayon)  va  ishlab  ch iqarish  atam alari  deyarli 
bir  xil  m a’noni  anglatadi.  Ishlab  chiqarish  jarayoni  —   bu  xom  
ashyoni  tayyor  m ahsulotga  aylanguncha  b o ‘lgan  barcha jarayonlar 
tushuniladi.  K orxonaning  murakkab  negizi  boMib,  ishlab  chiqarish 
jarayoni hisoblanadi, bunda xom ashyo tay y o r m ahsulotga aylanadi. 
Demak,  ishlab  chiqarish jarayoni  xom  ashyoni  tayyor  m ahsulotga 
aylanishiga bevosita aloqador boMgan jaray o n larn i o ‘z ichiga oladi. 
Ishlab  chiqarish  jarayon i  insonning  m ehn at  predm etiga  m ehnat 
vositalari  orqali  ta ’siri  am alga  oshiriladi.  Ishlab  chiqarish jarayoni 
m ehnat  predm etlari,  m ehnat  vositalari  v a jo n li  m ehnatning  o ‘zaro 
ta ’siri  natijasi  b o ‘lib  hisoblanadi.  Bu  elem entlarning  birlashuvi 
ishlab  chiqarishni  tashkil  etishni  ta ’m inlaydi.  Ishlab  chiqarish 
jarayoni  m ahsulot  ishlab  chiqarishda  vazifasi  bir  xil  bo‘lm agan 
turli  jarayonlardan  tashkil  topadi.  Ishlab  chiqarish  jaray on ida 
m ehnat  predm etlarini  sifatiy  o‘zgarishlari(m ehnat  predm etlarining 
ichki  xususiyatlari,  tashqi  k o‘rinishi,  shakli,  hajm i  va  h.k.)ga 
olib  keladigan  jarayonlar  asosiy  jara y o n la r  deyiladi  Yordamchi 
jarayonlar  esa  asosiy jarayonlarni  am alga  o shirishda  kerakli  shart- 
sharoitlar  yaratadi.  Bularga  misol:  turli  xildagi  energiya  ishlab 
chiqarish,  xom   ashyo,  m ateriallar  tayyor  m ahsulotning  m akondagi 
o ‘rnini  alm ashtirish,  jihozlar  ta ’m irlanishini  tashkil  qilish  va 
boshqalar.
273

---

Ishlab 
chiqarish 
jarayoni 
tarkibiy 
qism larga, 
y a ’ni 
operatsiyalarga  b o ‘linadi.  Ishlab  chiqarish  operatsiyasi  deb  bir 
yoki  bir  necha  ishchilar  tomonidan  b ir  ish  jo y id a   bir  xil  m ehnat 
predm eti ustida va bir xil m ehnat qurollari bilan bajariladigan ishlab 
chiqarish  jara y o n in in g   qism iga  tushuniladi.  Ish  kuchi,  m ehnat 
vositasi  va  m eh n at  predm etining  o‘zaro  birlashuvi  bir  operatsiyani 
bajarishni  b ildiradi.  Bu  elem entlardan  birining  o'zgarishi  esa 
boshqa  operatsiy an ing  boshlanishidan  darak  beradi.  M ehnat 
predm etining  b ir  sifatiy  holatdan  ikkinchi  sifatiy  holatga  o ‘tishida 
qatnashadigan  bir  yoki  bir  nechta  operatsiyalam ing  birlashm asi 
ishlab  chiqarish  bosqichi  deb  aytiladi.  Ishlab  chiqarish  jarayoni 
turli  xildagi  operatsiyalardan  tuzilgan  b o ‘lib,  bu  operatsiyalar  2 
ta  belgi  orqali  klassifikatsiyalanishi  m um kin:  I.  Ishlab  chiqarish 
jarayonida op eratsiy alar vazifasi bo‘yicha operatsiyalarga b o ‘linadi.
2.  Ishlab  chiqarish  jarayon id a  operatsiyalar  bajarilishi  b o ‘yicha 
operatsiyalarga boMinadi.
O peratsiyalar  bajarilishining  asosiy  m ohiyati  —   faoliyat 
umumiy  strategiyasi  va  y o ‘nalishlarini  belgilash  va  am alga 
oshirish,  op eratsiya  tizim i,  shu jum ladan  ishlab  chiqarish jarayoni, 
quvvatlardan  foydalanish,  korxonani  loyihalashtirish  tizim ini 
yaratish  va jo riy   etishdan  iborat.  Bunda  tizim   faoliyatini  hisobga 
olish  va nazorat qilish  ham  kiradi.
O peratsiya  xizm atida  odatda ju d a   k o ‘pchilik  qatnashib,  har 
bir  operatsiya  tizim in in g  yutug‘i  yoki  m uvaffaqiyatsizligi  shu 
kishilarga  b o g ‘liq  b o ‘ladi.  Operatsiya  m enejerlari  tahlil,  tizim iy 
texnika,  texnologiya,  ijtim oiy  fanlar  sohasida  har  tom onlam a 
chuqur  bilim   va  m alakaga  ega  bo ‘lishlari  va  bu  bilim lar  asosida 
operatsiyalam i  sam arali  boshqara olishlari  kerak.
O peratsiyalar  sam aradorligi  shuningdek,  ishlab  chiqarilgan 
m ahsulot 
bo zo r 
narxining 
ishlab 
chiqarishning 
um umiy 
xarajatlariga  b o ‘lgan  nisbati  bilan  ham   o ‘lchanadi.  M ahsulotlar 
bozor  narxi  ularning  m iqdori  va  sifati,  to v ar  turlarining  bozor 
talablariga m os  kelish-kelm asligi,  m ahsulotlarni  o ‘z  vaqtida  ishlab 
chiqarish  va  yetkazib   berishga  bog‘liq  b o ‘Iadi.  Um um iy  xarajatlar
274

---

faqat tovar um um iy m iqdoriga emas, balki  saqlash,  ishlab chiqarish 
xarajatlari  m iqdoriga  ham  b o g ‘liq  boMadi.  O peratsiy a  xizmatlari 
m ahsulot  yangi  turlarini  loyihalashtirishni  ta ’m inlab  beruvchi 
m uhandislik  xizm atlari,  ishlab  chiqarish  q u w a tla r i  va jarayonlari, 
m arketing faoliyatiga bogMiq b o ‘ladi. M arketing operatsiyasi tizimi 
m ahsulotga talab va m ijozlar buyurtm alarini aniqlashni ta ’minlashi, 
bundan  tashqari  iste’m olchilarning  m ahsulot  sifati  va  uni  yetkazib 
berish  muddati  b o ‘yicha  da’volar  haqida  a x b o ro t  yetkazib  berish 
kerak. operatsiya xizm ati  shuningdek,  ishlab  chiqarish  quw atlarini 
kengaytirish im konini beruvchi m oliyaviy x izm a tg a  ham bogMiqdir.