O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Eksplikatsiya  –  u  yoki  bu  predmet  (yoki  madaniyat  ob‘ekti)ning 
mohiyatini aniqlash, uning mazmunini keng tavsiflash.  
Ekstravertiv – sirtga qaratilgan.  
Eksperiment — fan va bilish sohasida favquloddagi holatdan chiqish, 
muammoli  vaziyatni  hal  qilish  jarayonlari,  shaxsning  his-tuyg‗ulari, 
xarakteri, qobiliyati, aql zakovatini o‗rganishda qo‗llanadigan usul. E. tabiiy 
va  laboratoriya  usullariga  ajratiladi.  Tabiiy  usul  psixologik-pedagogik 
masalalarni  hal  qilishda  qo‗llaniladi.  Bu  usulning  ilmiy  asoslarini  A.F. 
Lazurskiy  ta‘riflab  bergan.  Tabiiy  sharoitda  inson  psixikasini  o‗rganishda 
sinaluvchilarning  o‗zlari  bexabar  bo‗lishi,  ta‘lim  jarayonida  berilayotgan 
bilimlar  tadqiqot  maqsadiga  muvofiqlashtirilishi,  katta  yoshdagi  odamlarga 
tarbiyaviy ta‘sir o‗tkazish kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, 
zavod  va  fabrikada  esa  moddiy  mahsulot  ishlab  chiqarish  samaradorligini 
oshirishga  qaratilishi  lozim.  Laboratoriya  usuli  yordami  b-n  diqqatning 
sifatlari,  sezgi,  idrok,  xotira  va  tafakkurning  xususiyatlari,  emotsional, 
irodaviy hamda aqliy zo‗riqish singari psixik holatlar tekshiriladi. Ko‗pincha 
laboratoriya 
sharoitida 
kishilar 
(uchuvchi, 
haydovchi, 
operator, 
elektronchilar)  va  kutilmagan  tasodifiy  vaziyatlar  (halokat,  portlash,  izdan 
chiqishi,  shovqin ko‗tarilishi)ning  modellari  yaratiladi.  E.  aniqlovchi,  tarkib 
toptiruvchi  (tarbiyalovchi)  va  nazorat  (tekshirish)  qismlariga  bo‗linadi. 
E.ning  aniqlovchi  qismida  ruhiy  holat,  jarayon,  hodisa,  xususiyat,  o‗yin, 
o‗qish,  mehnat  faoliyatlarida  tadqiq  qilinadi.  Tarkib  toptiruvchi  E.da 
sinaluvchilarda  biror  fazilatni  shakllantirish,  shuningdek,  ularga  maqsadga 
muvofiq  muayyan  malakani,  yo‗l-yo‗riq  va  usulni  o‗rgatish  rejalashtiriladi. 
Nazorat  (tekshirish)  E.da  tarkib  toptiruvchi  bosqichda  shakllantirilgan  usul, 
vosita,  yo‗l-yo‗riq,  ko‗nikma,  malaka  va  shaxs  fazilatlarining  darajasini, 
barqarorligini aniqlash, ta‘sirchanligiga ishonch hosil qilish uchun mohiyati, 
mazmuni  har  xil  mustaqil  topshiriqlar  beriladi.  Nazorat  E.i  orqali  tarkib 
toptiruvchi  E.ning  samarasi  o‗lchanadi.  Aniqlovchi,  tarkib  toptiruvchi  va 
nazorat  E.larida  yig‗ilgan  ma‘lumotlar  statistik  metodlardan  foydalanilgan 
holda hisoblab chiqiladi (o‗rtacha arifmetik qiymat, tartibga keltirish, moda, 
mediana,  korrelyasiya,  dispersiya,  kvadrat  og‗ish  va  h.k).  Natijada 

---

 
37 
materiallarning,  qo‗llanilgan  metodikalarning  ishonchliligi,  validligi  va 
reprezentativligi darajalari aniqlanadi.