Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

9 .2 .  J .S .  M illn in g   iq t is o d iy   q a ra sh la ri
J.S.  Mill (1806-1873) nafaqat iqtisodiyotga,  balki 
iqtisodiyot  bilan  bir  qatorda  siyosiy  fanlarga  va 
falsafa  fanlari  rivojlanishiga  katta  hissa  qo‘shgan 
tug‘ma  qobiliyat  egasi  bo‘lgan.  Uning  ulkan
zakovat  egasi  bo‘lishiga  sabab  yoshligida  olgan
kuchli  ta’limi  edi.  Chunki  uning  otasi  Jems  Mill 
o ‘g ‘liga ta’lim berishni yoshligidan boshlagan.  U 3  yoshligida grek tilini 
o ‘rgandi va 8 yoshligidan boshlab lotin tilini  o‘rgana boshladi.  Shu bilan 
birga  13 yoshida  matematika,  kimyo,  fizika, mantiq  ilmini  o‘rganib
bo‘lgandan  so‘ng siyosiy  iqtisodni  o‘rganishni boshladi.  Uning  rasmiy
ta’lim  olishi  15  yoshigacha tugallandi  va keyingi  4  yilni  Benhamning  5 
jildli  asarini  tahlil  qilishga  bag‘ishladi.  Bu  noodatiy  kuchli  ta’limning 
psixologik  ta’siri  oqibatida  u  20  yoshida  ruhiy  tushkinlikka  tushib 
qoladi,  ammo  ruxiy tushkunlik davridan so‘ng Mill  o‘zini  qo‘lga oldi  va 
o ‘z davri hamda barcha davming yetuk namoyandasiga aylandi.
J.S.Mill  o‘zining birinchi  siyosiy  iqtisod  bo‘yicha «tajriba»sini  23 
yoshida,  ya’ni  1829-yil  nashr  etdi.  1843-yili  unga  shuhrat  keltirgan 
«Mantiq  tizimi» 
nomli  falsafiy  asari  vujudga  keldi.  Asosiy  asari 
«Siyosiy  iqtisod  tamoyillari...» 
bo‘lib,  u  1848-yili  chop  etilgan.  Bu 
asar  beshta  kitobdan  iborat:  (1)  “Ishlab  chiqarish”,  (2)  “Taqsimot”,  (3) 
“Ayirboshlash”,  (4)  “Jamiyat  rivoj lanishining  ishlab  chiqarish  va 
taqsimotga  ta’siri”,  (5)  “Davlatning  bozor  iqtisodiyotiga  ta’siri 
to ‘g ‘risida”.  Bu  asarning  so‘zboshida  yozilishicha  J.S.Mill  iqtisodiy 
bilimlar  darajasining yuksalib  borishini  va ilg‘or  zamonaviy  g‘oyalami
152

---

hisobga olgan holda A.Smitning “Xalqlar boyligi  ...”  va D.Rikardoning 
“Siyosiy  iqtisodning  boshlanishi”ning yangilangan  variantini  yaratishni 
o ‘ziga  maqsad  qilib  qo‘ygan.  Asaming  ushbu  yuqoridagi  ko‘rinishda 
tuzilishi  esa  muallifning  fikricha  Smit-Rikardo  iqtisodiy  nazariyalarini 
izohlashda muayyan tartib  va aniqlik kiritadi.  J.S.Mill  nafaqat  iqtisodiy 
bilimlami  tizimlashtirdi  va  ommalashtirdi,  balki  uning  tomonidan  bir 
qator  qoidalar  rivojlantirildi  va  ularga  aniqlik  kiritildi,  xulosa  va 
yakuniy dalillar bilan yana ham ishonarli  qilib asoslab berildi.
J.S.Mill  siyosiy  iqtisodni  boylikning  mohiyatini,  uni  ishlab 
chiqarish  va  taqsimlash  qonunlarini  tadqiqot  qiluvchi  fan  sifatida 
ta’riflaydi.  Shu bilan birga uning fikricha taqsimot tarixiy xarakterga ega 
bo‘lib, ishlab chiqarish qonunlari esa abadiy hisoblanadi.
Garchi  J.S.  Mill  yuksak  darajada  iqtisodiy  nazariyaning  eksperti 
(mutaxassisi)  bo‘lishiga  qaramay  u  o‘zining  aqliy  qobiliyatini 
iqtisodiyotchilami  qiziqtirgan  odatdagi  muammolaridan  ko‘ra  ancha 
kengroq  ijtimoiy  masalalarga  yo‘naltirdi.  Jamiyatda  insonlar  rolini 
yaxshilashga harakat qilganligi  sababli  Millni  ijtimoiy  faylasuf,  deb ham 
atashadi.  Mill otasi  va Rikardoning pessimistik (kelajakka ishonchsizlik) 
fikrlari  o‘miga jamiyatni  rivojlantirish  borasidagi  optimizm  (kelajakka 
ishonch)ni  ilgari  surdi.  Uning  ta’lim  doirasi  keng  bo‘lishiga  qaramay 
Millning  fikrlariga  asosan  klassik  iqtisodiyotdagi  otasi  Mill,  David 
Rikardo,  Adam  Smit  va  Benxamning  ta’limotlari  tasir  ko‘rsatgan.  Mill 
iqtisodiyotga  inson  ijtimoiy  faoliyatining  bir  ko‘rinishi  sifatida  qaraydi. 
Mill klassik liberal hamda ijtimoiy  islohotchi  edi.
Jon  Styuart  Millning  iqtisodiy  ta’limotlar  rivojidagi  o‘mini 
aniqlash  qiyin.  U  klassik  davming  oxirida  ijod  qildi,  ammo  uning  keng 
doirada  fikrlay  olishi  klassik  iqtisodchilar  ta’limotlarini  o‘zgartirishga 
sabab  bo‘ldi.  Uning  iqtisodiy  fikrlari  bir  vaqtning  o ‘zida  klassik 
iqtisodiyotning 
yetuklik 
davri 
hamda 
iqtisodiy 
g ‘oyalaming 
rivojlanishidagi  yangi  davming  boshlanishi  hisoblanadi.  Uning  ikki 
yildan  kamroq  vaqtda  yozilgan  “Siyosiy  iqtisod  tamoyillari”  asari 
birinchi  marta  1848-yilda  nashr  qilindi.  Kitobni  yozish  uchun  Mill 
tomonidan  qisqa  vaqt  sarflangan  bo‘lsada,  kitobda  uning  iqtisodiy
153

---

qarashlari  yaxshi  yoritilishi  bilan  bir  qatorda  ushbu  fanda  hal  qilinishi 
kerak  bo‘lgan  bir  necha  muammolar  mavjudligi  ta’kidlab  o‘tilgan.  Mill 
Rikardo  ta’limotini  yanada  aniqlashtirish  hamda  bu  ta’limotlarga  19- 
asming  ikkinchi  chorigida  paydo  bo‘lgan yangi  ta’limotlami  qo‘shishni 
o ‘zining  asosiy  vazifasi,  deb  hisoblagan.  U  talab  va  taklifni  tahlil 
qilishni 
rivojlantirish  bilan  birga  xalqaro  savdo  nazariyalarini 
rivojlantirishga hissa qo‘shgan buyuk tafakkur egasi bo‘lgan.
Jon  Styuart  Mill  o‘zining  “Siyosiy  iqtisod  tamoyillarr  (1848  y) 
asarida 
(D.Rikardo 
tomonidan 
1817-yilda  “Siyosiy