62
bilan ta’minlangan. Ko’shk xom g’isht, paxsa, yog’och va tog’ toshlardan qurilgan. Xonalarning
devorlari mayin somonshuvoq va maxsus ganch bilan sayqallangan.
Ilk o’rta asrlarda xunarmandchilik va savdo aloqalari rivojlandi. Bu o’z navbatida qadimiy
shaxarlarning yanada taraqqiy etishiga va yangi shaxarlarning bunyod etilishiga imkon yaratdi.
Ilk o’rta asrlardagi shaxarlar yozma manbalarda 3 qismdan iborat deb berilgan bo’lsada,
arxeologik tadqiqotlar ularning 2 qismdan ark va shaxristondan iborat ekanligini qo’rsatgan.
Ark barcha shaharlarda o’zning muxtashamligi bilan ajralib turgan. Odatda arklar tuproq va
loydan shibbalab bunyod etilgan tepaliklar ustiga qurilgan. Atrofi mudofaa inshooti sifatida
chuqur chohlar bilan o’rab olingan. So’ng mustahkam poydevor ustiga xom g’isht va paxsadan
qasr qurilgan. Turar joy binolari esa, katta kvadrat tarzidagi xonadan va uning atrofi uzunchoq va
to’rtburchak xonalardan iborat bo’lgan. Kvadrat xonalar gumbaz bilan yopilgan, Katta xonaning
o’rtasida to’rtta ustun joylashtirilib, yog’och to’sinlar bilan yopilgan. Uning markazi esa
to’rtburchak shaklida ochiq qoldirilgan. Tadqiqotchilar fikricha, bu katta xonalar mehmonxona va
hovli rolini bajargan.
2 reja
Ilk o’rta asrlarda shahar hunarmandchiligi, to’qmachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining
ustivor yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlariga talab katta bo’lgan.
Ilk o’rta asrlarda
monumental san’at xuddi qadimgi davrdagidek, ikki komponentdan, tasviriy san’at va
haykaltaroshlik bezaklaridan iborat edi. Agar qadimiy davr badiiy san’atida asosiy e’tibor
haykaltaroshlikka qaratilgan bo’lsa, ilk o’rta asrlar monumental san’atning ustivor yo’nalishi
professional tasviriy san’atga qaratilgan. SHuning uchun monumental tasviriy san’at ilk o’rta asrlar
davri me’morchiligida shohona saroylar, dehqon qasrlari, zardushtiylik va buddaviylik
ibodatxonalarining inter`erlarini bezashda keng qo’llanilgan.
Arxeologik qazishmalar davomida ochilgan Bolaliktepa, Varaxsha, Afrosiyob, Panjikent
devoriy suratlari monumental tasviriy san’at olamining nodir namunalari edi. Bu asarlarda ilk o’rta
asrlar davrining professional musavvirlari mifologik ijodiyot obrazlar va adabiy epik an’analar
dunyosini tasviriy san’atda ifoda etganlar. So’g’d musavvirlari maktabiga mansub, Varaxsha
devoriy sur’atlarida (VII-VIII asrlar ) esa buxorxudodlarning jo’shqin hayot tarzining lahzalari
ya’ni saroy hayoti, ibodat va ov manzarasi tasvirlangan.
Ilk o’rta asrlarda monumental san’atning tasviriy va haykaltaroshlik yo’nalishlari o’zining
omuxtalashgan to’liq ifodasini buddaviylik san’atida topdi. Buning yorqin namunasini Quva
ibodatxonasi Budda haykallari misolida ko’rish mumkin.
Ilk o’rta asrlar davri monumental me’morchiligida noyob ganch naqshinkorligi keng
qo’llanilgan. Unda antik davr an’analari umuman uchramaydi, balki o’z zamonasiga xos yangi
uslubiy yo’nalishi shaklangan. Buni Afrosiyob, Varaxsha va Dumaloqtepa (Toxariston ) qasr
bezaklarida uchratish mumkin.
Monumental san’at bilan birgalikda ilk o’rta asrlarda amaliy san’atning barcha yo’nalishlari
rivojlanadi. Ular shaharlaring rivojlanishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy
bog’langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi. Ayniqsa bu
masalada Xorazm maktabi, Toxariston va So’g’d ustalari katta yutuqlarga erishadilar.
Arxeologik qazish materiallari va tasviriy san’at asarlari ilk feodalizm davrida zargarlik va
tosh o’ymakorlik san’ati qanchalar yuksak darajada rivojlanganligi haqida guvohlik beradi. V-
VIasrlarda oliy nasabli mulk egalarining shaxsiy muhri sifatida qimmatbaho tosh—serdolikdan
gemma-intaliyalar yasash davom etadi. Demak ta’kidlash joizki, o’sib borayotgan mulkdorlar
sinfining iqdisodiy imkoniyatlaridan nafaqat ular qurdirgan mahobatli qasr va qo’rg’onlar, ularni
bezab turgan monumental devoriy sur’atlar, balki devoriy rasmlar kompozitsion syujetining
tarkibiy qismi sifatida uchraydigan qimmatbaho tosh ko’zli oltin va kumush bo’yin xalqalari,
bilakuzuk, isirg’a, uzuk va tumor aks sadolari ham guvohlik berardi.
Do'stlaringiz bilan baham: