O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

6.1.2. Joylarni chamalab topish usullari
Biror joyni chamalab topish uchun kartani gorizontal 
holatda saqlab, uning ustiga kompasni qo‘yish lozim. Keyin 
karta kompasning ko‘rsatkichi meridianga to‘g‘ri kelguncha 
aylantiriladi. Magnit ko‘rsatkichi geografik qutbni to‘la 
ko‘rsatmaganligi tufayli shunday qilinadi. Umuman, ikki 
meridian, ya’ni geografik (haqiqiy) va magnit meridianlari 
mavjud (4-rasm).
Haqiqiy va magnit meridianlarning oralig‘i magnit og‘ish 
burchagi deb ataladi.
4-rasm. Tomonlarni qor erishiga qarab chamalash usullari
Bu og‘ishning farqi 10–20° va undan ham ko‘proq bo‘lishi, 
shuningdek, turli belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Turgan joyni 
aniq belgilash uchun kartada belgilangan og‘ish burchaklarini 
bilish zarur. Bundan tashqari turgan joyni Qutb yulduzi orqali 
ham aniqlash mumkin.
Agar magnit og‘ish burchagi sharqiy tomonda bo‘lsa, unda 
kartada plus (masalan, +7°) bilan belgilanadi. Demak, haqiqiy 
Shimol yo‘nalishning shimoliy chap tomonida ekanligi ma’lum 
bo‘ladi. Shunda kompas ko‘rsatkichini 7° ga to‘g‘rilash zarur 
va shimol­janub kesishmasi haqiqiy geografik meridiandan 
o‘tadi. Agar og‘ish burchagi g‘arb tomonda bo‘lsa, unda haqiqiy 
meridian chizig‘ini topish uchun karta magnit og‘ish burchagiga 

---

103
qarab o‘ng tomonga buriladi. Shu tariqa shimolni aniq belgilab 
olishga erishiladi. Kompas orqali kartaning shimoli aniqlangach, 
turist o‘zi turgan joyni belgilab, yo‘nalish tomonini va aniq 
joyni belgilaydi. Shartli belgilar orqali u marshrutni o‘rganadi 
va yo‘lga tushadi.
Turist kompassiz karta orqali chamalashda joylarning 
chizig‘i yoki belgilar orqali amalga oshiradi.
Joylarni chiziq orqali chamalashda yo‘l, daryo yoki boshqa 
obyektlar belgilab olinadi.
Bunday paytlarda qo‘ldagi kartaga tez-tez qarash va 
belgilarni solishtirib borish kerak (6-rasm).
Piyoda yurish so‘qmoqlari

---

104

---

105
5-rasm. Kartadagi shartli belgilar
Joylarni ayrim hollarda yulduz, quyosh hamda ayrim pred-
metlarga qarab ham chamalab topish mumkin.
Soatga va quyoshga qarab yurish yo‘nalishi va tomonlarni 
aniq belgilash mumkin. Buning uchun soatning ko‘rsatuvchi 
strelkasini quyoshga qaratilib, 1 raqami bilan quyosh tomondagi 
son o‘rtasidagi farq aniqlanadi. Bunday hollarda soat mahalliy 
vaqtlarga to‘g‘rilanishi zarur. Bu usul bilan yozgi sharoitlarda 
tomonlarni belgilash uncha qiyin bo‘lmaydi va unda ko‘pi bilan 
20–25° ga xato qilish mumkin.
Qutb yulduzi bo‘yicha chamalash usuli quyidagicha: 
kechalari havo ochiq bo‘lganda samodagi yulduzlarni belgilash 
juda oson. Katta ayiq yulduzi oldidagi qator ikki yulduz ustidan 
to‘g‘ri chiziqni xayol Kichik ayiq yulduzining oldidan o‘tgan 
cho‘ michsimon yulduzlarning eng chekkasidagi (dumli) 

---

106
yulduzini bildiradi va uning  geografik meridiandan og‘ish 
burchagi 2° dan oshmaydi. Qutb yulduzi topilganda tomonlarni 
aniq belgilash mumkin bo‘ladi.
Turistlarning oy harakatini bilishi ham tomonlarni 
belgilashga yordam beradi.
Joylardagi predmetlar orqali chamalash usuli ham turistlar 
uchun qo‘l keladi.
Tabiatda uchraydigan turli predmetlar tomonlarni belgilashda 
foydalidir.
Atrofni chamalab belgilab olgach, uzoq va yaqinda ko‘ringan 
predmet yoki masofalarni aniqlash zarur bo‘lib qoladi. Buning 
uchun quyidagicha ish tutish kerak: har bir kishi o‘zining qadami 
va uning kengligini chamalay bilishi lozim. Odatda, bir juft 
qadamni 1,5 m bilan belgilashadi.
Shunga asoslanib, ma’lum oraliqni qadamlar bilan o‘lchash 
va masofani belgilash mumkin. Agar masofa uzoq bo‘lsa, har 
yuz qadamda ma’lum sonlarni yozib borish kerak, yozish imkoni 
bo‘lmaganda barmoqlarni bukish bilan hisob qilib boriladi 
(1-jadval).
1-jadval