Litosfera. Tayanch iboralar

          Troposfera  -  geografik  qobiq  tarkibiga  to’la  kiradi  va  Yerning  ta’sirida 

isiydi. Troposferaning qalinligi o’rta hisobda 10  – 11 km. bo’lib, u havoning Yer 

yuzasida  isishi  natijasida  hosil  bo’ladigan  ko’tarilma  oqimning  balandligi  bilan 

belgilanadi. Havo ekvatorial o’lkalarda 16–17 km.gacha, mo’’tadil o’lkalarda 10–

11  km.gacha,  qutbiy  o’lkalarda  7–8  km.gacha  ko’tariladi.  Troposferaning  yuqori 

chegarasi ana shu balandliklardan o’tadi. 

Troposferada  atmosfera  massasining  80%i  to’plangan.  Yerning  tortish  kuchi  va 

gazlar  qisilishi  tufayli  havo  Yer  yuzasida  yukorida  aytganimizdek,  juda  zich 

bo’ladi.  Shuning  uchun  quyi  besh  kilometrlik  qatlamda  atmosfera  massasining 

50%i to’plangan.

7

 

       Havoning  Yer  yuzasidan  qaytgan  issiqlik  hisobiga  isishi  troposferada 

ko’tarilma  va  pastlama  havo  oqimlarini  vujudga  keltiradi.  Bunday  oqimlar 

konvektiv oqimlar deb ataladi. Konvektiv oqimlarining yo’nalishi (yuqori va past), 

ularning kechish sur’ati vaqt va makonda ancha tez o’zgarib turadi. Natijada Yer 

yuzasi yaqinida murakkab va o’zgarib turadigan barik tizim, ya’ni yuqori va past 

bosim hududlari vujudga keladi

. 

Troposferada  havoning  xarakati  natijasida  turli  tezlikda  esadigan  shamollar 

vujudga keladi. Troposferada bulutlar hosil bo’lib, yog’inlar yog’adi. 

Troposfera  issiqlikni  Yer  yuzasidan  oladi.  Tirik  mavjudotlar,  nurash  jarayoni, 

yotqiziqlarning  hosil  bo’lishi  va  boshqa  jarayonlar  atmosferaning  gaz  tarkibini 

tashkil qiladi. Ob-havo va iqlimni vujudga keltiradigan barcha jarayonlar shu yerda 

sodir bo’ladi. 

Atmosferaning Yer yuzasiga yaqin qismida ekvatorda harorat o’rtacha 26

0

S, 

shimoliy  qutbda  esa  –  23

0

S  ni  tashkil  qiladi.  Yuqoriga  ko’tarilgan  sari  havoning 

                                                           

7

 Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”, 93-94 bet (mazmun-mohiyatidan foydalanildi) 

 

---

adiabatik  sovishi  natijasida  xarorat  har  100  m  balandlikda  0,6

0

S  dan  (har  bir 

kilometr  balandlikda  6

0

S  dan)  pasaya  boradi  va  troposferaning  yuqorigi 

chegarasida  ekvator  ustida    –70

0

S  gacha,  shimoliy  qutb  ustida  –45

0

  dan  –65

0

 

S 

gacha  pasayadi.  Havoning  qutblarga  nisbatan  ekvator  tepasida  ko’proq  sovib 

ketishi bu yerda havoni baland ko’tarilishi sabab bo’ladi.  

Tropopuaza troposfera bilan stratosfera oralig’ida joylashgan. Qalinligi 1 km 

atrofida.  Havoning  konvektiv  oqimlari  tropopuazadan  yuqoriga  ko’tarilmaydi. 

Tropopuaza mo’tadil mintaqada 8 km. balandlikdan o’tadi,  ekvator ustida esa 16 – 

18  km  yuqorida  joylashadi.  Uning  balandligi  fasllar  bo’yicha  o’zgarib  turadi. 

Yozda  qishdagidan  balandroq,  siklonlarda  pastroq,  antitsiklonlarda  balandroq 

bo’ladi.  Tropopuaza  bir  xil  havo  massalari  ustida  aniq  namoyon  bo’ladi.  Havo 

frontlari ustida esa bir tomonga oqqan va bo’lingan bo’ladi

8

.