Biolog 10 indd

Tayanch  so‘zlar:  mezozoy,  trias,  yura,  bo‘r,  kaynazoy,  oraliq  forma.
Savol  va  topshiriqlar:
1.  Mezozoy  erasida  o‘simliklar  yashash  uchun  kurashda  qanday  moslanishlar 
hosil  qilgan? 
2. Yura davrida o‘txo‘r hayvonlar tanasining yiriklashuviga nima sabab bo‘lgan?
3.  Odam  evolutsiyasi  qaysi  davrda  tezlashgan?
4.  Yer  yuzida  odamlar  populatsiyalarining  ortishi  dastlab  qaysi  hayvonlarning 
qirilib  ketishiga  sabab  bo‘lgan? 

---

229
56-§.  ANTROPOLOGIYA  –  ODAM  EVOLUTSIYASI 
HAQIDAGI  FAN
Odam  –  biologik  evolutsiyaning  eng  yuqori  bosqichi  sanalib,  ijtimoiy 
mavjudot sifatida fi krlash qobiliyati va ma’noli nutqqa ega bo‘lganligi sababli, 
avlodlardan  qolgan  tarixiy-ma’naviy  manbalarni  o‘rganish,  fi kr  yuritish, 
ularni  baholash,  kelajakni  rejalashtirish  imkoniyatiga  ega.  Inson  har  qanday 
axborotni  kelgusi  avlodga  yozma  yoki  og‘zaki  tarzda  yetkazishi,  jamiyat 
taraqqiyoti  uchun  barcha  sohalarda  muvaff aqiyatli  faoliyat  yuritishi  mumkin.
Antropologiya  –  fanlararo  sintetik  fan  bo‘lib,  odamning  ijtimoiy-biologik 
mavjudot  sifatida  tarixiy  rivojlanishi  va  evolutsiyasini  o‘rganadi.
Odamning tarixiy rivojlanishi haqidagi zamonaviy fi krlar asosan molekular 
biologiya,  sitologiya,  solishtirma  anatomiya,  fi ziologiya,  embrio logiya  va 
paleontologiya dalillariga asoslanadi. Barcha tirik mavjudot tana tuzilishidagi 
bunday  o‘xshashlik,  ular  bir  tarmoqdan  kelib  chiqqanligini  isbotlovchi  dalil 
hisoblanadi. Odamning ilk embrional taraqqiyoti bosqichida hamma xordalilar 
kabi  asosiy  o‘zak  organlar:  nerv  nayi,  xorda  va  ichak  nayi  hosil  bo‘ladi. 
Odamda  boshqa  sutemizuvchilarga  xos  bo‘lgan  quyidagi  belgilar  mavjud: 
7  ta  bo‘yin  umurtqasi,  qo‘l  va  oyoq  skeleti  qismlari,  ter,  yog‘  va  sut  bezlari, 
alveolalar,  diafragma,  4  kamerali  yurak,  ikkita  qon  aylanish  doirasi,  chap 
aorta  yoyi,  o‘rta  quloqdagi  3  ta  eshitish  suyakchasi.
Odamda  bir  qancha  rudiment  organlar  uchraydi.  Ularga  ko‘richakning 
chuvalchangsimon o‘simtasi, dum umurtqalari, qisqarish faoliyatini yo‘qotgan 
dum  muskullari  va  uning  bir  juft  nervi,  quloq  suprasini  harakatlantiruvchi 
muskullar,  tanadagi  tuklar,  uchinchi  qovoq,  quloq  suprasidagi  Darvin 
do‘mboqchasi  va  boshqalar  kiradi  (121-rasm).
121-rasm. Odamdagi rudiment organlar. I – uchinchi qovoq: 1 – odamniki; 2 – qushniki. 
II – quloq suprasi: 1 – olti oylik embrionniki; 2 – katta odamniki; 3 – maymunniki. 
III – ko‘richak va uning chuvalchangsimon o‘simtasi: 1 – odamniki; 2 – tuyoqli hayvonniki.

---

230
Odamlarda  ba’zan  atavizm  hodisasi 
ham  uchraydi  (122-rasm).   
Odamsimon  maymunlar  bilan  odam 
skeleti  va  ichki  organlar  tuzilishida 
o‘xshashliklar  nihoyatda  ko‘p.  Qoziq,  jag‘ 
tishlarining  soni  ham  bir  xil.  Odamsimon 
maymunlarda  va  odamda  dum  bo‘lmaydi. 
Odam uchun xos to‘rtta qon guruhi gorilla, 
shimpanze,  orangutanlarda  ham  uchraydi. 
Xromosomalarni maxsus usul bilan bo‘yash 
orqali  odam  va  shimpanze  xromosomalarining  nihoyatda  nozik  ko‘n da lang 
chiziqlari  ham  o‘xshashligi  ma’ lum  bo‘ldi.  Odamsimon  maymunlarda  48  ta 
xromosoma  bor.  Maymunlarning  ikki  juft  xromosomasi  odamda  qo‘shilib 
ketganligi  tufayli  uning  kariotipi  46  ta  xromosomadan  iborat.
Ko‘pgina parazitlar (bosh biti) va ka salliklar (gripp, chechak, vabo, qorin 
tifi   va  boshqalar)ning  bo‘lishi  umumiydir.  Odam simon  maymunlarda  ham 
mimika  muskullari  yaxshi  rivojlangan.
Odam  skeletining  tuzilishida  tik  yurishga  bog‘liq  bo‘lgan  o‘ziga  xos  bir 
qator o‘zgarishlar yuzaga kelgan. Uning umurtqa pog‘onasida tabiiy egilmalar, 
tovonida  gumbaz  paydo  bo‘lgan,  oyoq  panjasining  bosh  barmog‘i  boshqa 
barmoqlarga yaqinlashib, tayanch vazifasini bajaradi, chanoq suyaklari ancha 
kengaygan.