Biolog 10 indd

Markaziy  Osiyoda  evolutsion  g‘oyalarning  paydo  bo‘lishi.  Markaziy 
Osiyo  xalqlarining  hayotida  dehqonchilik,  chorvachilik,  tibbiyot  va  boshqa 

---

158
sohalardagi  faoliyatni,  tabiat  hodisalarini  tasvirlovchi  kitoblar  juda  qadimdan 
mavjud bo‘lgan. Chunonchi, Ahmad ibn Nasr Jayxoniy (870–912) Hindiston, 
Markaziy  Osiyo,  Xitoy  o‘simliklari  va  hayvonot  dunyosi  haqida  qimmatli 
ma’lumotlar  to‘plagan.  U  o‘simlik  va  hayvonlarning  tarqalishi,  mahalliy 
xalqlar  foydalanadigan  o‘simlik  va  hayvonlar,  ularning  tabiatdagi  ahamiyati 
haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
Abu Nasr Farobiy (873–950)  bota ni ka,  zoologiya, 
odam  anatomiyasi  va  tabiatshunos likning  boshqa 
sohalarida mushohada yuritgan. U inson organizmi yaxlit 
sistema ekanligini, turli kasalliklar oziqlanish tartibining 
o‘zgarishi bilan bog‘liqligini ko‘rsatib bergan (81-rasm). 
Farobiy inson dastavval hayvonot dunyosidan ajralib 
chiqqanligi,  shu  sababli  odamda,  hay vonlarda  ba’zi 
o‘xshashliklar  saqlanib  qol ganligi  haqidagi  fi krni  ilgari 
surgan. U tabiiy tanlanish, sun’iy tanlashni e’tirof etgan.
O‘rta  asrlardagi  tabiat  fani  rivojiga  Beruniy  va 
ibn  Sino  katta  hissa  qo‘shganlar.  Abu Rayhon Beruniy 
(973–1048)  ko‘rsatishicha,  tabiat  beshta  elementdan: 
bo‘sh liq,  havo,  olov,  suv  va  tuproqdan  hosil  bo‘lgan. 
Beruniy qadimgi yunon olimi Ptolomeyning «Yer olam-
ning  markazi  bo‘lib,  u  harakatlanmaydigan  sayyo ra-
dir»,  –  degan  ta’limotiga  tanqidiy  ko‘z  bilan  qaragan 
va  Yer  Quyosh  atrofi da  harakatlansa  ajab  emas,  u 
yuma loq  shaklda,  deb  ta’kidlagan.  Binobarin,  Beruniy 
polyak  astronomi  Kopernikdan  500  yil  avval  Quyosh 
sistemasining tuzilish asoslarini to‘g‘ri tasavvur qilgan. 
Uning  fi kricha,  Yer  yuzasida  doimo  o‘zgarishlar  sodir 
bo‘lib  turadi:  suvsiz  joylarda  asta-sekin  daryolar, 
dengizlar paydo bo‘ladi, ular ham o‘z navbatida joylarini 
o‘zgartiradi (82-rasm).
Beruniyning qayd qilishicha, Yer yuzida hayvonlar, o‘simliklar rivojlanishi 
uchun  sharoit  cheklangan.  Shu  sababdan  tirik  mavjudotlar  orasida  yashash 
uchun kurash boradi. Bu kurash ular hayotining mohiyatini tashkil etadi.
«Agar  atrofdagi  tabiat  o‘simlik  va  hayvonlar  biror  turining  urchishiga 
monelik  ko‘rsatmaganda  edi,  –  deb  ta’kidlaydi  olim,  –  bu  tur  butun  Yer 
yuzasini  egallagan  bo‘lardi.  Biroq  bunday  urchishga  boshqa  organizmlar