O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

Yorug’likning yutilishi deb  - uning biror muhitga tushganda energiyaning 
bir  qismini  issiqlik  va  boshqa  tur  energiyalarga  aylanishiga  aytiladi.  Yutilish 
natijasida intensivlik kamayadi. 
Yorug’lik intensivligi deb – nurga perpendikulyar 1m
2
  yuzaga 1s vaqt davomida 
olib  o’tilgan  energiya  miqdoriga  aytiladi.  Moddada  dx    qalinlikda  qatlam 
ajratamiz. Yoruglikning bu qatlamdan o’tishi tufayli intensivligining o’zgarishi 
    

---

49 
 
 
 
Yorug’likning yutilish qonunini chiqarish uchun chizma 
                               I=I
o
-
x

                                                              
(4.9) 
 
Bunga Buger qonuni deyiladi. 
 
  

    -  yutilish  koeffisenti  bo’lib,  yorug’lik  to’lqin  uzunligidan,  modda 
kimiyoviy  tarkibidan  va  modda  holatidan  bog’liq  bo’lib,  intensivlikdan  bog’liq 
emas. 

1

x
 da intensivlik  e – marta kamayadi, normal sharoitda  xavo uchun   10
-3
 m
-1
,  
shisha uchun 1m
-1
, metallar uchun 10
6
 m
-1 
. 
 
Har qanday modda tanlab yutish xususiyatiga ega. Masalan, suv va suv bug’i 
infroqizil  nurlarni  kuchli  yutadi.  Odatdagi  shisha  ko’rinadigan  nurlarni  yaxshi 
o’tkazadi,  infroqizil  nurlarni  ancha  zaiflashtiradi,  ultrabinafsha  nurlarni  deyarli 
butunlay yutadi. Tirik o’simliklarning barglari ko’rinuvchi spektrning yashil (0,52 
< 

  <  0,6  mkm)  va  to’q  qizil  ( 

  >  0,7  mkm)  sohalaridan  tashqari  butun  sohani 
kuchli yutadi. Bunday yutishga barglardagi pingment xlorofil sabab bo’ladi. 
 
Yorug’likning  yutilish  uning  molekulalar  bilan  o’zaro  ta’siri  tufayli  sodir 
bo’lgani  uchun  yutilish  qonunini  molekulaning  ba’zi  bir  xarakteristikalari  bilan 
bog’lash  mumkin.  n–  molekula  konsentrasiyasi, 

  -  molekula  yutilishining 
effektiv kesimi. 
 
U holda  (4.9)   I = I
o
 e
-
nx

 
               (4.12)  yoki 
I =  I
o
 e
cx

     
 
Bularga Buger – Lambert – Beyer qonuni deyiladi. 
n-  molyar konsentrasiya,  

  – yutilishining tabiiy molyar   ko’rsatkichi.    
 
 
 
 
 
 
cx
o
I
I



10
   
 
 
 
 
Laboratoriya amaliyotida ko’p ishlatiladi.  
 
 
 
 
o
I
 
I


  
 
     (4.13)   
o’tkazish kreffisenti deyiladi.   
D = lg(

1
)                                        (4.14)                                               
eritmaning optik zichligi deyiladi. 
Buger  –  Lamber  –  Beyer  qonuniga  asoslanib  bo`yalgan  eritmalarda  modda 
konsentrasiyasini aniqlashning bir qator fotometrik usullari mavjud (konsentrasion 
kolorimetriya).  
Yorug’likning sochilishi ham ko’rsatkichli qonunga bo’y sunadi: 
             I = I
o
 e
-ml
   
                     (4.15)   m – sochilish ko’rsatkichi.