Pedagogika. Psixologiya

5.4. Psixologik nazariyalarni yo’nalishlari va psixologiyaning fanlar tizimida 

tutgan o’rni.  

 Psixologiya fanining ko’p yillik taraqqiyoti bir qancha yo’nalishlar maydonga keldi. 

Psixologiya oqimlaridan biri BIXYeVORIZM (inglizcha bhaviour so’zidan olingan 

bo’lib, xulq-atvor ma’nosini bildiradi) dastavval AQSHda hayvonlarni kuzatish sifatida 

yuzaga keldi. Uning namoyondalari – D.Uotson (asoschisi), E.Torndayk. Bixevorizmning 

asosida psixologik tadqiqotning predmeti sifatida psixikani ongni inkor qilish yotadi. Ularning 

fikricha psixologiyaning o’rganish predmeti xulq-atvordir. Bixevoristlarning fikricha, 

psixologiyaning vazifasi stimulga (turtki, qo’zg’atuvchi) (S) ga qarab bunga qanday javob, 

reaktsiya (R)  bo’linishi va aksincha reaktsiyaga qarab uning stimulini aniqlash aytib 

berishdan iboratdir. Klassik bixevorizmning formulasi S – R demakdir. Klassik bixevorizm 

mexanistik yo’nalish bo’lib, bu yo’nalish tarafdorlari ishining xulq-atvorini oddiy mexaniq, 

bir taraflama tushuntirishga harakat qilganlar. Lekin hayotda bir stimul ko’plab, turli-tuman 

reaktsiyalar, harakatlar tug’dirishi va aksincha bir xil reaktsiyaning asosida bir-biriga 

o’xshamagan turli stimullar yetishi mumkin. Stimul va reaktsiya orasidagi bog’lanishlar  

atrof-muhitning ta’siriga, kishining ichki dunyosiga, ongiga, qiziqishiga va boshqalarga 

bog’liq holda yuzaga chiqadi. 

FREYDIZM. Asoschisi venalik psixiatr va psixolog Z.Freyd. ko’pchilik psixologik 

oqimlar orasida eng ta’sirga ega bo’lgan oqimlardan biri. Ularning fikricha odamning hulq-

atvori, hatti-harakatlari ikkita printsipga «rohatlanish printsipi» (hayvonlar instinktiga 

o’xshash jinsiy moyillik ko’zda tutilgan) va «reallik printsipi» (jamiyat talabiga mos 

kelmaydigan, uyat va man qilingan o’zining jinsiy hirslariga erk bermasligi) ga bo’ysunadi. 

---

Rohatlanish va reallik printsiplarining to’qnashishi natijasida qondirilmagan mayllar ongsizlik 

(ong osti) sohasiga siqib chiqariladi. Ammo ular butunlay yo’qotilmaydi, balki ongsizlik 

sohasidan turib kishi xulq-atvori va hatti-harakatlariga ta’sir qilib ba’zan boshqarib turadilar. 

Hozirgi vaqtda psixologiya o’zining predmetiga, maxsus vazifalariga va maxsus tekshirish 

metodlariga ega. Bugungi kunda psixologiya sohasiga taalluqli bir qancha psixologik tashkilotlar, 

ilmiy  muassasalar,  o’quv  yurtlari  va  nashriyotlari  mavjud.  Shuningdek,  psixologlarning  ilmiy 

assotsiatsiyalari  va  psixologlar  jamiyati  ish  ko’rmoqda.  Psixologiya  muammolar  bo’yicha 

Respublikamizda xalqaro konferentsiyalar, kongresslar o‘tkazilmoqda. Ma’lumki psixologiya fani 

XX asrda falsafa fani tarkibidan mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. O’z-o’zidan ravshanki bu bilan 

psixologiya falsafadan chetda qolib, undan butunlay uzoqlashgani yuk. Hozirgi zamon psixologiya 

fanining asosini falsafadagi ilmiy-falsafiy tasavvurlar, turli falsafiy qarashlar tashkil qiladi. Shu 

bilan  birga  psixologiya  sohasida  erishilayotgan  ilmiy  va  amaliy  yutuqlar  o’z  navbatida  falsafa 

fanini, falsafiy amaliyot va nazariyani boyitadi. 

Hozirgi zamon texnik taraqqiyoti kishi psixikasiga katta talablar qo’yadi. Barcha sohalarda 

psixik omillarning roli oshib bormoqda. Kishining xotirasiga, tafakkuriga, idrokiga, temperamenti 

xususiyatlariga reaktsiya tezligini hisobga olishga e‘tibor kuchaymoqda. Chunki odamning ishda 

jiddiy  xatolarga  yo’l  qo’ymasligi,  ishni  buzmasligi  uning  psixik  va  Shaxsiy  fazilatlariga  ko’p 

jihatdan  bog’liq.  Shu  sababli  «odam-mashina»  tizimini  to’g’ri  tashkil  qilishda  psixologiya 

fanining ahamiyati ortib bormoqda. Bu esa texnik fanlar va psixologiya o’rtasidagi aloqalarning 

mustahkamlanishiga, bir-biriga kirishib ketishiga olib kelmoqda.