Халкаро шартномалар хукуки

1.4.  Xalqaro shartnomalar huquqining kodifikatsiyasi 
 
Xalqaro  shartnomalar  huquqi  quyidagi  universal  konvensiyalarda 
kodifikatsiyalashtirilgan hamda rivojlantirilgan: 
1) 
1969  yildagi  Xalqaro  shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena 
konvensiyasi; 
2) 
1986  yildagi  Davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar  yoki  xalqaro 
tashkilotlar o’rtasidagi shartnomalar to’g’risidagi Vena konvensiyasi. 
Shartnomalar huquqi doirasidagi kodifikatsiyalashning ilk urinishlari 
olimlar  tomonidan  amalga  oshirilgan.  Bunday  kodifikatsiyalar  (tizimga 
kiritish)  doktrinali  deb  ataladi.  Kodifikatsiyalashga  Y.Blyunchli  (kodeks 
ko’rinishida  bayon  etilgan  zamonaviy  Xalqaro  huquq  1868  yil),  D.Fild 
(Xalqaro  Kodeks  asoslarining  loyihasi,  1872  yil)  kabilar  ko’proq  e’tibor 
qaratishgan.  O’z  davrining  nafaqat  tajribasi  balki,  doktrinasidan  ham 
oldinlab ketgan Y.Blyunchlining loyihasi alohida ahamiyatga ega. Boshqa 
bir  qator  mualliflar  asosiy  prosessual  jarayonlardagi  kodifikatsiya  va 
shartnomalarning  tuzilish  tartibi  bilan  cheklangan  bo’lsalar  Y.Blyunchli 
shartnomalarning  xalqaro  huquq  me’yorlari  masalasiga  ham  murojaat 
qilgan. 
Shartnomalarning  huquqining  doktrinal  kodifikatsiyasi  XX  asrda 
ilmiy  institutlar  tomonidan  ham  amalga  oshirilgan.  1935  yildagi  Garvard 
universitetidagi  mualliflar  jamoasi  tomonidan  tayyorlangan  Xalqaro 
shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Konvensiya  loyihasi  ancha  mashhur
1
. 
Loyiha  shartnomalarning  tuzish  jarayonlarini  ham  qamrab  olgan.  Ichki 
huquqqa  biror-bir  istisnolarsiz  shartnomalarni  bajarmaganligini  oqlovchi 
qo’shimchalar  yoki  o’zgartirishlarni  kiritishga  yo’l  qo’yilmasligi  alohida 
e’tiborga molik. 
Masalan,  “Agar  shartnomaning  o’zida  aksincha  holat  ko’zda  tutilmagan 
bo’lsa,  davlat  shartnoma  shartlarini  bajarmaganligini  oqlovchi  biror  bir  holatni 
o’zining ichki qonuniga yoki huquq tartibot idoralarining o’ziga xos xususiyatlariga, 
                                                 
1
 Draft Convention on the Law of Treaties//AJIL. 1935. No. 4. Suppl. III. 

---

27 
 
o’zining  konstitutsion  tizimiga  ilova  tarzida  yoki  umuman  qo’shimchalar, 
o’zgartirishlar  kiritish  yoki  ayrim  tegishli  bandlarni  olib  tashlashi  mumkin  emas” 
(23-modda). 
Shartnomlarga  tegishli  normalarning  rasman  kodifikatsiyalanishi 
XIX  asrning  boshlariga  kelib  dolzarblashdi.  Vaziyat  murakkab  edi. 
Xalqaro  shartnomalar  to’g’risidagi  Garvard  Konvensiyasi  loyihasining 
izohida  shunday  deyiladi:  “...  Xalqaro  shartnomalarning  aniq  va  ravshan 
huquqlari mavjud emas ... shartnomalar huquqi sohasi o’zida havotirlar avj 
olib  borayotgan  va  hozirgi  kunda  yaxlit  kelishuv  va  umumiy  standartlari 
judayam kam belgilangan doirani aks ettirgan”
1
. 
Shunga o’xshash fikr 1926 yil Millatlar Ligasining Xalqaro huquqni 
kodifikatsiyalash 
bo’yicha  ekspertlar  qo’mitasi  tomonidan  ham 
bildirilgan
2
. 
Rasmiy  kodifikatsiyaning  birinchi  akti  1928  yil  Amerika 
davlatlarining  konferensiyasida  qabul  qilingan.  Xalqaro  shartnomalar 
Konvensiyasi  hisoblanadi.  Tarkibi  jihatidan  Konvensiya  judayam 
chegaralangan edi, shunga qaramay u baribir kuchga kirmadi. 
Shartnomalarga  tegishli  normalarni  kodifikatsiyalashga  bo’lgan 
navbatdagi  urinish  Millatlar  Ligasi  doirasida  bo’ldi.  1924  yil  Xalqaro 
huquqning  istiqbolli  kodifikatsiyasi  bo’yicha  ekspertlar  qo’mitasi  tuzildi. 
Kodifikatsiyalash uchun tayyor bo’lgan xalqaro huquq tarmoqlari bilan bir 
qatorda  qo’mita  shartnomalarga  oid  normalarni  ham  ko’rsatib  o’tdi. 
Shuningdek,  qo’mita  shartnomalarning  tuzilish  jarayoni  bilan  bog’liq 
bo’lgan  masalalar  bilangina  cheklandi,  qolaversa  bu  masalalar 
konferensiya  ishining  bir  qismi  sifatida  ko’rib  chiqildi.  Qo’mitaning  o’zi 
ham  e’tirof  etganiday  bu  darajadagi  cheklangan  yondashuv  ko’zlangan 
natijalarni berolmasdi. Uning 1927 yilda Liga Ittifoqi axboroti uchun qabul 
qilingan yakuniy xulosasida shunday deyiladi: “Konferensiya jarayonining 
tartib  qoidalarini  avvaldan  ko’ra  bilish  va  uni  qay  tarzda  amalga  oshirish 
yoki Konvensiyada shartnomalarning tayyorlanish metodlari va shartnoma 
matnlarini tuzib chiqishni avvaldan belgilash qiyin”. 
Bularning  barchasi  shartnoma  huquqining  shakllanish  jarayoni 
qanday  qiyinchiliklar  bilan  kechganligidan  dalolat  beradi.  Shartnoma 
huquqi  butun  bir  xalqaro  huquqning  harakatlanishida  asosiy  ishga 
tushiruvchi  qurilma  vazifasini  bajarishi  bilan  izohlanadi.  U  normalar 
yaratilishi 
tartibini, 
haqiqiyligini, 
amal 
qilinishini 
va 
faoliyati 
to’xtatilishini belgilab beradi. 
                                                 
1
 AJIL. 1935. No. 4. Suppl. III. P. 666-667. 
2
 L.N. Document. C. 196. M. 70. 1927. V. P. 112. 

---

28 
 
Oxir oqibat shartnomalar huquqining rasmiy kodifikatsiyasi va uning 
jadal  rivojlanishi  faqatgina  XX  asrning  2-yarimiga  kelib  BMT  doirasida 
boshlandi.  Ushbu  masalaning  yechimini  topish,  uni  hal  etish  zarurati 
yanada  yaqqolroq  sezila  boshlandi.  Xalqaro  huquqning  faoliyati  keng 
ko’lamda  bog’liq  bo’lgan  xalqaro  huquq  tarmog’i  bebartib  ahvolda  edi. 
1949  yilgi  BMT  Bosh  Kotibi  memarandumida  shunday  deyiladi: 
“Ikkilanish  va  shubhalardan,  ayrim  holatlarda  esa  chigalliklardan  holi 
bo’la  olgan  biror  bir  shartnoma  huquqi  sohasining  mavjudligi  amri 
mahol”
1
. 
Komissiyaning  shartnoma  huquqi  to’g’risidagi  moddalar  loyihasi 
ustida  olib  borgan  ishi  unchalik  katta  bo’lmagan  tanaffuslar  bilan  1966 
yilgacha  davom  etgan.  O’sha  payt  yakuniy  loyiha  qabul  qilindi.  Loyiha 
davlatning  umumiy  holatini  hisobga  oldi  va  turli  xil  xalqaro  huquqiy 
konvensiyalarni o’zida aks ettirdi. Umuman olganda u ko’plab hukumat va 
ko’zga ko’ringan yuristlarning yuqori bahosiga sazovor bo’ldi
2
. 
Shartnomalar  huquqi  kodifikatsiyasining  navbatdagi  bosqichi 
BMTning  1968  va  1969  yillardagi  shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  2  ta 
sessiyadan iborat bo’lgan Vena konferensiyasi bo’ldi
3
. 
Vena  konferensiyasi  o’zining  1969  yildagi  yakuniy  ishida  xalqaro 
tashkilotlar  ishtirokidagi  shartnomalar  masalasining  dolzarbligiga  ishora 
qiluvchi  va  BMT  Bosh  Assambleyasi  Xalqaro  huquq  Komissiyasiga  bu 
masala bilan shug’ullanishni tavsiya qilgan rezolyutsiyasini qabul qildi. Bu 
taklif  Assambleya  rezolyutsiyasida  12  noyabr  1964  yildan  boshlab  qabul 
qilinib, unda masalaning mohiyati belgilab berildi. 
Ma’lumki,  hatto  xalqaro  huquq  Komissiyasiga  ham  mos  keluvchi 
loyihani  tayyorlash  uchun  deyarli  15  yil  kerak  bo’ldi.  Ko’rsatib  o’tilgan 
loyihaning  bir  qator  mavjud  holatlariga  AQSH  norozilik  munosabatini 
bildirdi. Oxir oqibat AQSH baribir Konvensiyani ratifikatsiya qilmadi
4
. 
1969  yildagi  Vena  Konvensiyasi  bu  turdagi  Konvensiyalar  uchun 
anchagina  qisqa  bo’lgan  vaqtda,  1980  yil  kuchga  kirdi.  SSSR 
Konvensiyaga  1986  yildan  qo’shildi  va  shu  yilning  29  mayidan  boshlab 
                                                 
1
 Survey of International Law in Relation to the Work of Codification of the International Law Commission//A/CN. 4/1. 
Rev. 1. 1949. P. 52. 
2
  Талалаев  А.Н.  Право  международных  договоров.  С.56;  Lissitzyn  O.  Efforts  to  Codify  or  Restate  the  Law  of 
Treaties//Essays  on  International  Law.  N.Y.,  1965;  Rysiak  G.  Przed  II  etapem  kodyfikacji  prawa  tractatуw//Sprawy 
miкdzynarodowe. 1969. No 4. 
3
  U.N.  Conference  on  the  Law  of  Treaties.  Official  Records.  First  Session,  1968.  N.Y.,  1969;  Second  Session,  1969. 
N.Y.,  1970.  Особый  интерес  представлyaют  труды  авторов,  принимавших  участие  в  работе  Венской 
конференции.  См.:  Талалаев  А.Н.  Цит.  соч.;  Нaхлик.  С.  Кодекс  права  трактатов.  Варшава,  1976;  Elias  T.  The 
Modern Law of Treaties. N.Y., 1974. 
4
 О позиции США в отношении Конвенции см. статью юридического советника госдепартамента: Stevenson J. 
The Vienna Convention on the Law of Treaties//The Department of State Bulletin, 1573. 1969. 

---

29 
 
SSSRda  kuchga  kirdi.  Hozirgi  kunda  ko’plab  davlatlar  Konvensiyaning 
ishtirokchisi hisoblanadi. Konvensiya kuchga kirgunga qadar Xalqaro Sud 
uning  ko’p  holatlari  umumiy  xalqaro  huquq  normalarini  o’zida  aks 
ettirishni ta’kidladi
1
. 
Komissiya  ikkinchi  Konvensiya  loyihasi  ishiga  kirishish  arafasida 
nafaqat  avvalgi  loyiha  ishlanmalarining  tajribasigagina  emas,  balki 
qo’shimcha  materiallarni,  bir  qator  hukumat  va  xalqaro  tashkilotlar 
tomonidan keltirilgan taklif va munozaralarni ham inobatga oldi. 1982 yil 
Komissiya  loyiha  ustidan  olib  borgan  ishini  yakunladi  va  Bosh 
Assambleyaga  Konvensiyani  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  uchun 
diplomatik Konferensiya tashkil etishni taklif etdi. 
1986  yil  Vena  konferensiyasida  davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar 
o’rtasidagi  yoki  xalqaro  tashkilotlar  bilan  xalqaro  tashkilotlar  o’rtasidagi 
shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena Konvensiyasi qabul qilindi. 
Ko’rinib turibdiki, gap hech bo’lmaganda tomonlarning biri xalqaro 
tashkilot  bo’lgan  holda  tuzilgan  shartnomalar  haqida  ketmoqda. 
Konvensiya  bu  turdagi  shartnomalarni  alohida  belgilaydi.  Yangi 
konvensiya birgina sessiyaning o’zida qabul qilindi. 
Konferensiyaga  tayyorgarlik  jarayonida  va  ishga  kirishish  avvalida 
asosiysi xalqaro tashkilotlarning huquqiy maqomi masalasi bo’ldi. Xalqaro 
huquq Komissiyasining loyihasida tashkilotlar ham davlatlar singari, teng 
huquqqa  ega  bo’lgan  holda  xalqaro  konferensiya  va  xalqaro 
shartnomalarda  ishtirok  eta  olishi  ta’kidlangandi  (9-modda).  Boshqacha 
vaziyat  1985  yil  BMT  Bosh  Assambleyasi  tomonidan  o’tkazilishi 
kutilayotgan  konferensiya  jarayonlarining  tartib  qoidalarida  aniqlandi. 
Yechim  qabul  qilishda  ovoz  berish  huquqi  faqatgina  davlatlarga  tegishli 
deb  e’tirof  etildi.  Tashkilotlar  konferensiyada  ishtirok  etishi  yoki  uning 
idoralari  faoliyatida  qatnashishi,  o’z  fikr-mulohazalarini  bildirishi 
mumkin. 
Shuningdek, davlat va tashkilotlarning xalqaro huquq sub’ektlaridagi 
mavjud farqlar ularning shartnomaviy huquqlarida ham ko’zga tashlanmay 
qolmaydi.  Barcha  davlatlar  suverenlik  jihatidan  tengdir.  Tashkilotlar 
ularning huquqiy tabiatini, har birining o’ziga xos jihatlari, xususiyatlarini 
belgilab  beruvchi  davlatlarning  kelishuvlari  asosida  tashkil  etiladi. 
Natijada  tashkilotlarning  maqomi  nafaqat  davlatning  maqomidan,  balki 
boshqa turdagi tashkilotlar maqomidan ham farq qiladi. Shu kabilar tufayli 
tashkil  etilgan  tashkilotlarning  kelishuvlarida  ularning  tashqi  jihatdan 
                                                 
1
U.N. Conference on the Law of Treaties. Official Records. First Session. P. 11-13. 

---

30 
 
mutanosibligi  doirasi  aniq  belgilanmaydi.  Shuning  uchun,  shartnomadagi 
tomonlarning biri sifatida tashkilotning teng huquqliligini tan olgan holda, 
Konvensiya  shartnoma  huquqiy  sub’ektining  o’ziga  xos  xususiyatilarini 
ham tasvirlab bergan. 
Shu  tariqa  XX  asrning  2-yarmida  xalqaro  hamjamiyat  xalqaro 
shartnoma  huquqi  kodifikatsiyalanishiga  erishdi.  Ushbu  muvaffaqiyatni 
qiymatini 
baholash 
uchun 
asrning 
1-yarmida 
davlatlar 
hattoki 
shartnomalarning  tuzilish  jarayonini  tartibga  soluvchi  normalarni  ham 
kodifikatsiya  qilolmaganligini  eslashning  o’zi  kifoya.  Bunda  esa,  nafaqat 
jarayonning rasmiy holatlarini aniqlab beruvchi, balki huquqiy me’yorlari 
talablarini ham o’rnatuvchi normalari ham kodifikatsiyalandi.