R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

2.2. PLASTMASSA BUYUMLAR OLISHDA 
ISHLATILADIGAN POLIMERLAR
O‘zbekistonda polimerlar kimyosi texnologiyasi 1958-yildan 
boshlab rivojlana boshladi. 1958-yili paxta sellulozasi texno lo-
giyasi ilmiy tekshirish instituti, Toshkent politexnika insti tutida 
«Plastmassalar texnologiyasi» kafedrasi va polimer muammo-
lari laboratoriyalari tashkil etildi. 1960-yildan Farg‘ona gidro-
liz zavodida furan smolalari ishlab chiqarila boshlandi va 
furan birikmalari laboratoriyasi tashkil etildi. Hozirgi vaqtda 
shu korxonada mochevina-formaldegid smolalari, poliuretanlar 
olish uchun turli xil poliefirpoliollar ham ishlab chiqarilayapti. 
Chir chiq «Elektroxim» kombinatida chiqarilayotgan kaprolak-
tamdan polikaprolaktam (poliamid-6) olish maqsadida Farg‘o na 
sintetik tolalar zavodi ishga tushirildi. Shu zavodda diase tat-
selluloza tolalari ham ishlab chiqariladi. «Navoiazot»da epok sid 
smolalari, poliakrilonitril va uning asosida kimyoviy tola ishlab 
chiqariladi. «Farg‘onaazot»da diasetatselluloza, Na 
man 
gan 
kimyo zavodida karboksimetil-selluloza olish yo‘lga qo‘yilgan.
O‘zbekistonning ko‘p korxonalari, asosan, polimerlarni 
qay ta ishlash bilan shug‘ullanadi. Bunday korxonalarning eng 

---

59
kattalari «Sovplastital», Angrendagi «O‘zbekrezinotexnika», 
Jizzax plastmassani qayta ishlash, Qarshi plastmassalarni qayta 
ishlash, Samarqand polimer trubalari va plastmassalardan eshik-
rom ishlab chiqarish zavodilari, Andijondagi plastmassalardan 
avtomobil detallari ishlab chiqarish va lok-bo‘yoq korxonalari, 
Toshkent va Farg‘onadagi sintetik teri ishlab chiqarish korxo-
nalari, Ohangaron va Sergelidagi plastmassalardan qurilish 
ma teriallari ishlab chiqarish korxonalari, Toshkent lok-bo‘yoq 
ishlab chiqarish korxonasi kabilar hisoblanadi. Undan tashqari, 
O‘zbekistonda biron-bir katta korxona yo‘qki unda plastmas-
salarni olish yoki qayta ishlash sexi bo‘lmasa. Bu sexlarda shu 
korxonalarning o‘ziga kerakli plastmassa mahsulotlari ishlab 
chiqariladi.
2001-yildan boshlab Sho‘rtangazkimyo majmuasi ishga tu-
shirilib yiliga 125 ming tonna chiziqli poli etilen, Farg‘ona, 
Toshkent shaharlarida qurilgan 3 ta selluloza ishlab chiqaruvchi 
korxonalarda esa 2000-yildan 30 ming tonnadan ortiq selluloza 
ishlab chiqarila boshlandi.
O‘zbekistonda kimyo sanoatini rivojlantirishning 2010-yil-
gacha ko‘zda tutilgan rejasida Qoraqalpog‘iston Respub lika-
sida ishlab chiqarish unumdorligi bo‘yicha Sho‘rtangazkimyo 
majmuasidan ham kattaroq polimerlar ishlab chiqarish majmu-
asi qurilishi mo‘ljallangan. Yangidan yangi polimerlar ishlab 
chiqarish korxonalarining ishga tushirilishi respublikamizda 
polimerlarni qayta ishlash bo‘yicha ham bir necha zamonaviy 
korxonalarni ishga tushirishga olib keldi. Bularga turli rang-
dagi masterbatch tipidagi plastmassalarni ishlab chiqarish, poli-
propilenning sopolimerlaridan, gaz va suvlar uchun quvur lar 
ishlab chiqarish, polivinilxloriddan quvurlar va turli profillar 
ishlab chiqarish korxonalarini misol qilib keltirish mumkin. 

---

60
Aytilganlardan shu narsa ayon bo‘lib turibdiki, o‘zida poli-
mer saqlovchi moddalar va polimerlarni ishlab chiqarish ularni 
tayyor mahsulotlarga aylantirish O‘zbekistonda kundan kunga 
rivojlanayapti va bundan keyin shu rivojlanish davom etadi.
Yuqori molekulali birikmalar (YMB) bir necha usul bilan 
hosil qilinishi mumkin. Buning uchun dastlabki mahsulot 
sifatida quyi molekulali tabiiy va sintetik birikmalardan foyda-
laniladi. Dastlabki mahsulot monomerlar deb ataladi.
YMB monomerlardan, asosan, polimerlanish va polikon-
den satlanish reaksiyalari orqali olinadi. Agar polimer hosil 
qilish uchun bir xil monomer ishlatilsa, u holda reaksiya gomo-
polimerlanish va gomopolikondensatlanish reaksiyasi deyiladi. 
Ikki yoki undan ortiq monomerlardan polimerning hosil 
bo‘lishi sopolimerlanish va sopolikondensatlanish reaksiyalari 
yordamida amalga oshiriladi.
Tabiiy va sintetik polimerlarni kimyoviy usullarda modifi-
katsiyalash yoki polimer-analogik o‘zgarishlar reaksiyalari aso-
sida ham yangi polimerlar sintez qilish mumkin (13-rasm).
Bir necha quyi molekulali moddalarning o‘zaro kovalent 
bog‘ bilan bog‘lanib (birikib) yuqori molekulali birikma hosil 
qilish reaksiyasi polimerlanish deb ataladi.