Ix-xii asrlarda o’zbek davlatchiligi: siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot

Hasan va Nasr Bug’roxonlar etakchiligidagi qo’shin Somoniylar qarshiligini 

qiyinchiliksiz engib, ikki bor (992 va 999 yillarda) Buxoroni egallaydi, somoniylar 

sulolasining so’nggi vakili Ismoil al Muntasir (1000-1005) hukmronligi barham 

topdi. Oqibatda butun Movarounnahr hududlari Qoraxoniylar tasarrufiga o’tadi. Shu 

tariqa, Qoraxoniylar hukmronligi katta hududlarga yoyiladi. 

                      Qoraxoniylar 

---

        Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish 

tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir 

yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan 

mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). 

Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy xokimiyat 

hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil 

boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab 

ijtimoiysiyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida 

kechgan. Ayniqsa xonlikning muhim hayotiy markazlari hisoblangan Samarqand, 

Buxoro, Balx va Termiz kabi joylarni qo’lga kiritish uchun saljuqiylar, qoraxitoylar 

bilan ko’p bor urush harakatlari olib borilgan. Xususan, saljuqiylarning so’ngi 

podshohi Sulton Sanjar (1118-1157) Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi 

hukmdori Arslonxon (1102-1130)ningzaiflashib qolganligidan va mahalliy 

ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. 

Shundan so’ng Qoraxoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton 

Sanjarga tobe bo’lib qoladilar. Biroq ko’p o’tmay bu hududlar yangidan sharqdan 

bostirib kelgan Qoraxitoylar ta’siriga tushib qoladi. 

---