Referat mavzu: Tilshunoslik Tayyorladi: Islomova Sh

  Til – taraqqiy qilib,  o`zgarib boruvchi hodisa 

Til  to`xtovsiz  ravishda  o`zgarib  turuvchi,  taraqqiy  etib  boruvchi  ijtimoiy 

hodisadir. Til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan bevosita bog`liq. Tilning taraqqiyoti  

birinchi  navbatda    uning  lug`at  boyligida  o`z  aksini  topadi.  Kishilar  hayotidagi 

o`zgarishlar,  ilm-fan  va  madaniyatning  taraqqiyoti  leksikani  boyitib  boradi.  Tilning 

tovushlar  tizimi  va  grammatik  qurilishi  esa  juda  sekinlik  bilan  o`zgaradi.  Buni  til 

tarixini o`rganish orqaligina sezish mumkin. 

O`zbek  tili  -  o`zbek  millatining  tili,  o`zbek  tili  -  O`zbekiston  Respublikasining 

davlat  tili.  Davlat  tili  sifatida  o`zbek  adabiy  tilining  mavqei  beqiyos  darajada  o`sdi, 

xizmat  doirasi  kengaydi,  lug`at  tarkibi  boyidi,  fonetik  tizimi,  grammatik  qurilishning 

takomillashuvida katta o`zgarishlar yuz berdi. 

O`zbek  milliy  tili  hozirgi  o`zbek  millatiga  mansub  bo`lgan  barcha  kishilarning 

umumiy  va  yagona  tilidir.  U  o`zbek  millatining  shakllanishi  bilan  bevosita  bog`liq. 

---

O`zbek  millati  shakllangunga  qadar  u  urug`  tili,  qabila  tili  va  xalq  (elat)  tili  tarzida 

yashab, rivojlanib keldi. 

O`zbek  adabiy  tili  ijtimoiy  vazifasining  kengayishi  natijasida  uning  lug`at 

tarkibida jiddiy o`zgarishlar ro`y berdi. Tilning leksikasi ichki imkoniyatlar bilan yangi 

yasalgan  so`zlar  va  boshqa  tillardan  qabul  qilingan  so`zlar  hisobiga  boyib  borishi 

ko`zga  tashlanmoqda.  Kishilar  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotidagi,  xalq  xo`jaligidagi, 

madaniyat, fan-texnika sohasidagi ko`pgina o`zgarishlar yangi tushunchalarni, yangicha 

munosabatlarni  keltirib chiqardi. Bularning hammasi o`zbek tili  leksikasining ko`pgina 

yangi so`zlar hisobiga hamda boshqa tillardan o`zlashtirilgan so`zlar hisobiga boyishiga 

sabab  bo`ldi.  Masalan:  broker,  diler,  makler,  kompyuter,  menejer,  fermer,  biznes  va  h. 

Ayrim o`zbekcha so`zlarning ma’nosida o`zgarishlar ro`y berib, ular boshqa ma’nolarda 

qo`llana  boshladi.  Masalan:    ishbilarmon  va  tadbirkor  so`zlari  ilgari  sifat  turkumiga 

mansub bo`lib, belgi  ifodalagan bo`lsa,  hozirgi paytda bu so`zlar ot turkumiga o`tdi  va 

shaxs  ma’nosini  ifodalaydigan  bo`ldi.  Bu  jarayonlarning  barchasi  o`zbek  tili  lug`at 

boyligini yangi pog`onaga ko`tardi. 

O`zbek tilining fonetik tizimida, grammatik qurilishida ham ma’lum o`zgarishlar 

sodir bo`ldi. 

Jumladan,  fonetik  tizimda,  o`zlashma  so`zlarda  o`zbek  tiliga  xos  bo`lmagan 

bo`g`inning yangi turlari (so`z boshida va so`z oxirida ikki yoki undan ortiq undoshning 

qator  kelishi)  paydo  bo`ldi:  sport,  stol,  traktor,  shkaf,  magistr,  kongress        kabi. 

Shuningdek, o`zlashma so`zlarda ikki unlining o`zbek tili uchun xos bo`lmagan ketma-

ket kelish holatlari kuzatiladi: aeroport, bionika, geologiya, teatr, poema kabi. 

Grammatik  qurilishda  kelishik  shakllari,  ayrim  ko`makchilarning  ma’nosi  va 

vazifasi kengaydi, kelishikli boshqaruv va ko`makchili boshqaruv me’yorlari belgilandi. 

Ot boshqaruvi asosida tuzilgan so`z birikmalari ko`proq qo`llana boshladi.  

O`zbek  tilining  bundan  keyingi    taraqqiyoti  leksikaning  yana  ham  boyishi, 

grammatik  qurilishning  ichki  qonuniyatlar  asosida  takomillasha  borishi  bilan  bog`liq 

ravishda davom etadi.