|
Adaptatsiya quyidagilarda namoyon bo‘ladi: birinchidan; analizator
absolyut sezuvchanligining pasayishi; ikkinchidan; adaptatsiyalanishga
yaqin bo‘lgan stimulga differntsional sezuvchanliginig ortishi.
Sub‘ektiv ravishda adaptatsiya doimiy ta‘sirga nisbatan moslanishda
namoyon bo‘ladi. Masalan: isisriq tutatilgan yoki sigareta chekilgan xonaga
dastlab kirilganda yoqimsiz tutun hididan burunni jiyiriladi yoki yo‘tal, aksa
urish holatlari yuz beradi. Shu xonada bir necha daqiqa turilgach hid bilish
sensor tizimi analizatorlarida bu hidlarga nisbatan moslanish, adaptatsiya
yuzaga keladi. Adaptatsiya jarayoni analizatorlarning barcha neyronlarini
qamrab olgan retseptorlar darajasidan boshlanadi. Adaptatsiya sezilarli
ravishda faqat vestibule-proprioretseptorlardagina o‘zgarmaydi. Yuqoridagi
jarayonning tezligiga bog‘liq holda retseptorlar tez va sekin
adaptatsiyalanuvchi xillariga bo‘linadi.
Tez adaptatsiyalanuvchi retseptorlar adaptatsiya jarayononing
rivojlanishidan so‘ng o‘zidan keying neyronga ta‘sirlarning davomiyligini
o‘tkazib (yetkazib) bermaydi, ya‘ni ta‘sirni o‘zidan keying neyronlarga
o‘tkazib bermaydi.
Sekin adaptatsiyalanuvchi retseptorlarda ta‘sirning davomiyligi
to‘g‘risidagi ma‘lumot (informatsiya) sekinlik bilan bo‘lsada kamaytirilgan
holda keying neyronlarga yetkazib beriladi.
Uzoq muddatli doimiy ta‘sirlagich ta‘siri to‘xtatilganda analizatorlarning
ta‘sirlanuvchanligi , sezuvchanligi ortadi. Qorong‘ulikda ko‘zimizning
yorug‘likka sezuvchan bolib qolishi ham shunga bog‘liq. Analizatorlar
fiziologik xususisytining efferent regulyatsiyasi tashqi ta‘sirlarni, signallarni
optimal qabul qilishda analizatorlar nerv elementlarining xususiyatlari va
retseptorlar o‘zgarishi bilan namoyon bo‘ladi. Azaldan signalni qabul
qilishni optimizatsiyalovchi kompleks reaktsiyalar mavjud bo‘lgan.
Masalan: tovush to‘lqiniga nisbatan tana holatining javob reaktsiyasi
qaytarishdagi o‘zgarishi, ya‘ni tovush to‘lqinlarini eshitish sensor tizimi
yordamida qabul qilib unga javoban dastlab bo‘yinni burish, tovush
tomonga ko‘z bilan qarash, nihoyat tovush kelgan tomonga tana bilan
o‘girilib qarash.
Hozirgi vaqtda M.A.S. tomonidan efferent boshqarish ta‘siri ostida oliy
sezgi markaziga tomon retseptorlardan afferent oqim shallanishi haqida
ko‘pgina ma‘lumotlar mavjud. Bu boshqaruv analizatorlarning barcha
darajalarini retseptor apparatiga borganicha o‘z ichiga oladi. Efferent
ta‘sirlarning tarqalish yo‘llari turli xil: retseptorlar qon bilan
ta‘minlanishining o‘zgarishi, retseptor apparatining mushak tonusiga ta‘siri,
retseptorlarning holatiga va keying darajadagi asab elementlariga ta‘sir
qiladi. Analizatorlarga efferent ta‘sirlar ko‘pincha tormozlovchi ta‘sir qiladi,
ya‘ni ularning sezuvchanligini pasaytiradi va afferent signallar oqimini
cheklaydi. Biror bir asab qavati analizatorlari elementi yoki retseptorga
keluvchi afferent nerv tolalarining umumiy soni, asosan shu darajada
joylashgan afferent neyronlar sonidan o‘n marta kam. Bu efferent control,
boshqarishning muhim funktaional xususiyatini belgilab beradi, qaysiki
nozik emas local, keng va diffuz xaraterga ega.
Analizatorlarning o‘zaro ta‘siri bir necha darajararda namoyon
bo‘ladi, yuzaga keladi: bular-spinal, retikulyar, talamokortikal. Retikulyar
formatsiya neyronlarida signallar integratsiyasi keng. Yarim sharlar
po‘stlog‘ida signallarning integratsiyalanishi oliy tartibda amalga oshadi.
Quyi darajadagi analizatorlar va nospetsefik sistemalar analizatorlarining
o‘zaro aloqasi natijasida ko‘pgina po‘stloq neyronlariturli tabiatdagi
murakkab kombinatsiyali signallarga javob qaytarish xususiyatini namoyon
qiladi. Bu xususiyat asosan katta yarim sharlar po‘stlog‘ining assotsiativ va
harakatlanish zonasiga xosdir. Bu zonada piramidasimon hujayralar
ko‘rish, eshitish, taktil va boshqa signallar uchun umumiy oxirgi yo‘l
vazifasini bajaradi. Bu yerdagi afferent aloqalar yuqori plastiklik
xususiyatiga ega, bu esa ulrning turli reflector tuzilishlarini ta‘minlaydi.
Avval shakllangan bilimlarning shakl o‘zgarishi va yangilarining hosil
bo‘lishini ta‘minlaydi. Sensoraro sintezda asosan bosh miya yarim sharlar
po‘stlog‘ining peshana qismi muhim rol o‘ynaydi, ularning shikastlanishi
natijasida insonlarda murakkab kompleks obrazlarning shakllanishi
qiyinlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
