Rivojlanishi tarixidan

Buxoro arki — hukumat markazi bo'lib, uning hokimi buxor-xudot deb atalar 
edi.  Narshaxiy  o'zidan  ancha  oldinroq  yozilgan  manbaga,  ya'ni  Abdulhasan 
Nishopuriyning  «Xazoyin  ul-ulum»  («Ilmlar  xazinasi»)  degan  asariga  asoslanib 
yozishicha, Buxoro qal'asi juda qadimiy bo'lgan  va u tillarda doston bo'lib qolgan 
Siyovush  hamda  Afrosiyob  zamonlarida  qurilgan.  Narshaxiy  Siyovush  hamda 
Afrosiyob  zamonlarida  qurilgan.  Narshaxiy  Siyovush  qo'handizning  ichida,  uning 
sharqidagi  darvoza  yonida  ko'milgan,  degan  afsonani  keltiradi.  Qo'handiz  (qal'a) 
ning  ikkita  darvozasi  bo'lgan.  SHarqdagi  darvoza  G'o'ryon  darvozasi  deb, 
g'arbdagi darvoza Registon maydoniga ochilganligi sababli Registon darvozasi deb 
atalgan. 
Buxoroning  rejasiga  qaraganda,  bizning  zamonamizgacha  etib  kelgan 
maydoni  34675  kv.  metr,  aylanasi  780  metr  bo'lgan.  U  20  metr  baland  tepalik 
ustiga  qurilgan.  Hozir  Ark  maydoni  4,2  gektar  keladi.  Uning  tik  devori  pishiq 
g'isht  bilan  qoplangan.  Ark  hdmma  tomondan  qo'rg'on  devor  bilan  gir  aylantirib 
o'rab  olingan.  Bu  devor  so'nggi  II  —  III  asrda  qurilgan.  Arablar  istilosiga  qadar 
arkda shahar hokimlari — buxor-xudotlar yashaganlar. Somoniylar davrida (IX — 
X  asrlar)  Ark  qaytadan  qurildi  hamda  devor  va  mezonlar  bilan  mustahkamlandi. 
SHimoli-g'arbiy tomondagi mezonining o'rni hozirgacha saqlangan. 
Qoraxoniylar  davrida  (XI  —  XII  asrlar)  va  Mo'g'ullar  bosqinchiligi  vaqtida 
(XIII asr)  Ark bir  necha bor  vayron qilingan.  Arkning  hozirgi  qiyofasi XVI asrda 
SHayboniylar  sulolasi  davrida  shakllangan.  Hozir  Ark  viloyat  o'lkashunoslik 
muzeyidir. 
Arkka  kiraverishdagi  yo'l  asta-sekin  ko'tarila  borib,  uzun  yo'lakdan  Jome' 
masjidiga olib chiqadi. Arkdagi binolar XVII — XX asrlarga, ya'ni Ashtarxoniylar 
va 
Mang'itlar  sulolalari  davriga  doirdir.  O'sha  vaqtlarda  Ark  shahar  hokimlari, 
keyinchalik  xonlar,  amirlar  mansabdorlar  va  harbiy  boshliqlar  yashay  digan  joy 
bo'lgan.  XX  asr  boshlarida  Ark  aholisi  taxminan  3000  kishiga  etgan.  Arkdan 

---

shaxdr va uning tevarak-atrof manzaralari va tepaliklar ko'rinib turadi.