O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

48 
II BAP RAWAJLANIWDIN’ O’ZBEK MODELİ HA’M ONIN’ 
TİYKARG’I O’ZGEShELİKLERİ 
 
§1. O’ZBEK MODELİNİN’ İSLEP ShIG’ILIWI HA’M 
TAN’LANIWININ’ SOTSİAL-TARİYXIY ShART-ShARAYATLARI 
Siyasiy reforma strategiyasının’ islep shıg’ılıwının’ tiykarg’ı sebebi h’a’m 
maqseti «sovet ma’mleketi ele o’zinin’ h’u’kimranlıq ku’shin jog’altpag’an, onın’ 
repressiv siyasatı dawam etip atırg’an, «paxta isi» degen jala, jasalma ta’rizde 
oylap tabılg’an siyasiy kompaniya paytında qanshadan-qansha adamlar nah’aqtan 
qamalg’an, xalqımız ortasında tu’skinlik, erten’gi ku’nge isenimsizlik keypiyatı, 
qorqıw h’a’m ta’shwishler ken’ tarqalg’an bir payıtta- a’ne usınday ju’da’ awır, 
ulıwma krizis turmıstın’ barlıq tarawların qamrap alg’an qolaysız sharayatta 
O’zbekistan basshısı sıpatında is baslag’an İslam Karimovtın’ g’a’rezsizlikke 
erisiw ma’selesin ku’n ta’rtibine qoyg’anın anıq tariyxıy h’u’jjetler arqalı 
ko’rsetiw, bul jolda qanday u’lken tariyxıy isler a’melge asırılg’anlıg’ı h’aqqında, 
a’sirese, keshegi tariyxtı, usı da’wirdegi zulım h’a’m a’dalatsızlıqtı o’z ko’zi 
menen ko’rmegen jaslarg’a mag’lıwmat jetkiziwden ibarat»
38
.
O’zbekistan Respublikası burıng’ı awqam da’wirinde uzaq jıllar dawamında 
h’u’kim su’rgen administrativlik-buyrıqpazlıq sisteması ta’sirinde tek g’ana shiyki 
zat jetkizip beriwge tiykarlang’an, qalaq h’a’m mort ekonomikag’a iye bolıp, bul 
jag’day respublika xalqının’ da’ramatları h’a’m turmıs ta’rizine bir qansha keskin 
ta’sir ko’rsetti. 
Bul da’wirde respublika barlıq tiykarg’ı ekonomikalıq h’a’m sotsiallıq jaqtan 
ko’rsetkishler boyınsha Awqamdag’ı ortasha da’rejeden h’a’m arqada bolıp, 
ma’mlekette aqırg’ı orınlardın’ birine tu’sip qaldı. Sonday-aq, xalıq jan basına jalpı 
sotsiallıq o’nim islep shıg’arıw boyınsha awqamlas respublikalar arasında 12-
orındı, da’ramad da’rejesi, tiykarg’ı tu’rdegi o’nimlerdi paydalanıw boyınsha en’ 
son’g’ı orınlardan birini iyelep keldi. Xalıq jan basına milliy da’ramad islep 
shıg’arıw boyınsha Awqamdag’ı ortasha da’rejeden 2 barabar, xalıqtın’ 
38
И.Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. Т.: 2011. 3-бет. 

---

49 
paydalanıw o’nimlerin islep shıg’arıw boyınsha 2,5 barabar, sanaattag’ı miynet 
o’nimdarlıg’ı boyınsha 2,5 barabar, awıl xojalıg’ındag’ı miynet o’nimdarlıg’ı 
ta’repinen bolsa 2 barabar, xalıqtın’ ortasha esapta go’sh o’nimleri, ma’yek, su’t 
h’a’m su’t o’nilerinen paydalanıw boyınsha 2 barabar arqada qalg’an. 
Sotsial-ekonomikalıq ko’rsetkishlerdin’ pa’seyiwi, o’z na’wbetinde, 
xalıqtın’ turmıs sharayatına ta’sir ko’rsetip, jasaw jag’daylarının’ awırlasıwına 
sebep boldı. «Usı da’wirde ku’n keshiriw ushın ayına ortasha esapta keminde 85 
swm za’ru’r bolg’anı h’alda, 75 swmnan kemirek jalpı da’ramad alatug’ın xalıqtın’ 
u’lesi Awqam boyınsha 12 protsentten sa’l ko’birek bolsa, O’zbekistanda 45 
protsentke jetken, yag’nıy 8 million 800 mın’ adamdı qarag’an. Bir milliong’a 
jaqın adam sotsiallıq islep shıg’arıwda o’zinin’ qoldan keletug’ın jumıstı taba 
almag’an, yag’nıy jumıssız bolg’an»
39
.
O’zbekistan Respublikası 1991-jılı o’z g’a’rezsizligin qolg’a kirgizgennen 
son’ o’mirin o’tep bolg’an administrativlik-buyrıqpazlıq, rejimli sistemadan waz 
keship, «o’zbek modeli» dep atalg’an o’z rawajlanıw jolın tan’lap aldı. 
Prezidentimiz ta’repinen islep shıg’ılg’an ma’mleketti sotsial-ekonomikalıq 
rawajlandırıw kontseptsiyasına tiykarlanıp, O’zbekistan g’a’rezsizlikke eriskennen 
keyin sotsiallıq jaqtan bag’darlang’an bazar qatnasıqlarına o’tiw, ma’mleketimizde 
reforma qılıw h’a’m modernizatsiya qılıw boyınsha salmaqla jumıslar a’melge 
asırıldı. 
Siyasiy reformalar modeli to’mendegi bes printsip tiykarında qa’liplestirilgen: 
“ekonomikanın’ siyasattan u’stinligi, onın’ ideologiyadan erkinligi”, “ma’mleket 
bas reformator”, “nızam u’stinligi”, “ku’shli sotsiallıq siyasat”, “bazar 
ekonomikasına basqıshpa-basqısh o’tiw”. Usı printsipler bolsa, o’z na’wbetinde, 
to’mendegi konstitutsiyalıq talaplarg’a tayanadı, bular: g’a’rezsizlik ideyalarına 
h’a’m insan h’uqıqlarına sadıqlıq, h’a’zirgi h’a’m keleshek a’wladlar aldında 
juwapkershilik, o’zbek ma’mleketi rawajlanıwındag’ı, tariyxıy ta’jiriybelerge 
39
Демографический ежегодник СССР 1990.-М.: Финансы и статистика, 1990.С.39; Население Республики 
Узбекистан 2001.Статистический сборник.-Т.: 2002.С. 34-35. 

---

50 
tayanısh, demokratiya h’a’m sotsiallıq a’dillik ideyalarına sadıqlıq, xalıq-aralıq 
h’uqıq normalarına a’mel qılıw. 
Siyasiy h’a’kimiyat xalıqqa tiyisli bolıp, ma’mleket xalıqtın’ ruwxıy 
du’nyasın sa’wlelendiredi h’a’m xalıq ma’pleri jolında xızmet qıladı. Ma’mleket 
mekemeleri h’a’m ma’nsapdar shaxslar ja’miyet h’a’m puqaralar aldında so’zsiz 
juwapker. Usı printsiptin’ a’mel qılıwı, rawajlanıwı – puqaralar ja’miyeti 
rawajlanıwdın’ za’ru’rli sha’rti esaplanadı. Konstitutsiyag’a muwapıq, ma’mleket 
h’a’kimiyatının’ birden-bir deregi – xalıq bolıp, ol o’z h’a’kimiyatın o’zi saylap 
qoyatug’ın Oliy Majlis h’a’mde respublika Prezidenti arqalı sa’wlelendiredi. 
Ja’miyet h’a’m ma’mleket turmısına tiyisli ju’da’ za’ru’rli ma’seleler xalıq 
dodalanılıwına alıp shıg’ıladı h’a’m ulıwma dawıs beriw (referendum) arqalı 
sheshiledi. Sonın’ menen birge, ja’miyettin’ birden-bir bo’limi, siyasiy partiya, 
ja’ma’a’tshilik sho’lkemi, h’a’reket yaki o’zgeshe bir shaxs O’zbekistan xalqı 
atınan so’z ayta almaydı. 
Siyasiy rawajlanıw printsipleri h’a’kimiyatlar bo’listirilgen sistemada, siyasiy 
da’stu’rler, ideologiyalar h’a’m pikirler ra’n’-ba’ra’n’ligi sharayatında, 
ideologiyalıq jekke h’a’kimlik qadag’an etilgen sharayatlarda gu’llep-jasnaydı. 
Demokratiya insan, onın’ o’miri, erkinligi, ar-namısı, maqtanısh sezimi, abırayı 
h’a’m basqa ajıralmas h’uqıqları en’ joqarı qa’diriyat esaplang’an ulıwma 
insanıylıq printsiplerge tiykarlanadı. «Sotsiallıq turmıstın’ barlıq tarawlarında 
nızam menen sheklenbegen iskerlikti a’melge asırıwg’a ruxsat etiledi. 
Demokratiyalıq ma’mleket- ma’mlekettin’ jan’a tariyxıy forması. Ol sotsiallıq 
a’dillik printsiplerine, h’uqıqqa, nızamg’a, nızamshılıqqa tiykarlanatug’ın 
ma’mleket».
40
Ma’mleket insan h’a’m ja’miyet pa’rawanlıg’ın go’zleytug’ın 
a’dillik h’a’m nızamshılıq printsiplerinen kelip shıg’ıp iskerlik ju’ritedi, ja’ma’a’t 
birlespelerinin’ h’uqıqları h’a’m nızamlı ma’plerini saqlanıwın ta’miynleydi, 
olarg’a sotsiallıq turmısta qatnasıwları ushın ten’ h’uqıqıy imkaniyatlar jaratıp 
beredi. 
40
Қараңыз: Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳ. А.А. Азизхўжаев, Ф.Абдумажидов.Т. 
2008. – 22-бет. 

---

51 
Bul jerde ga’p tek g’ana siyasiy mu’na’sebetler normaların belgilep, 
beretug’ın tiykarg’ı h’a’m sistemalastırıwshı printsipler h’aqqında g’ana emes, 
ba’lki nızamshılıqta konstitutsiyalıq qu’diret ka’sip etiwshi, h’uqıqtın’ qollanılıw 
iskerliginde tiykar bolıp xızmet qılıwshı siyasiy etika printsipleri h’aqqında h’a’m 
ketip atırg’anlıg’ın atap o’tiw za’ru’r. Ma’selen, a’dillik printsipi h’uqıqıy h’a’m 
ruwxıy talap sıpatında tu’siniledi. Siyasiy protses qatnasıwshılarının’ a’dep-
ikramlılıq normaları usı printsip tiykarında belgilenedi. İnsan, partiya, ulıwma 
alg’anda ja’miyet basqalardın’ h’uqıqlarına zıyan jetkizbesten iskerlik alıp barıwdı 
a’ne usı printsip ko’rsetip beredi. Usı ma’niste a’dillik – h’uqıqıy ma’mleket h’a’m 
puqaralıq ja’miyeti talaplarına muwapıq keliwi sha’rt bolg’an h’uqıqıy tu’sinikler, 
bolmasa a’dillik o’lshemleri qarama-qarsı mazmundı beriwi mu’mkin. Bul jerde 
a’dillik tu’siniginin’ o’zin tuwrı tu’sinip alıw kerek, ma’selen, usı so’zdin’ o’zin 
“vah’h’abiyler” basqasha analiz etse, al h’a’zirgi zaman demokratiyasında bul 
basqasha mazmung’a iye. O’zbekistan Respublikası Konstitutsiyasında h’a’m 
siyasiy reformalar ideologiyasında a’dillik tu’siniginin’ demokratiyalıq mazmun-
ma’nisi o’z sa’wleleniwin tapqan. Tilge alıp o’tilgen ideya h’a’m printsipler 
ma’mlekette siyasiy sistema tiykarınan, jan’alanıp bolg’annan son’ o’zinin’ 
aktuallıg’ın jog’altpay, massalıq a’h’miyetke iye bolıp qala beredi. 
Reformalardın’ da’slepki ta’jiriybelerin, jolları h’a’m usılların oylawdın’ 
shıg’ırıg’ınan o’tkizip alg’an ma’mleket basshısı tiykarg’ı printsiplerdi 
qa’liplestirip aldı, keyinshelik bolsa, bul “rawajlanıwdın’ bes printsipi” yaki 
“reformalardın’ o’zbek modeli” dep at aldı. 
Birinshi gezekte bul – joqarıda ta’riyplep o’tkenimizdey, reformalardın’ 
basqıshpa-basqısh printsipi. 
Onnan keyin jan’a ma’mleketshilik jaratılıwındag’ı za’ru’rli wazıypa – 
ekonomikalıq mashqalalardı sheshiw, ekonomikanı ideologiyadan azat etiw, onı 
bazar printsipleri jolına bag’darlawdan ibarat edi. Sonın’ ushın h’a’m reformalarda 
ekonomikanın’ siyasattan u’stinligi tu’sinigi payda boldı. Bul printsip universal 
a’h’miyetke iye edi h’a’m keyingi basqa jan’alanıwlardın’ xarakteristikasın h’a’m 
printsiplerin belgilep berdi. Bunnan tısqarı, ja’ma’a’tshilik ku’shin ekonomikalıq 

---

52 
sistemanı reformalastırıwg’a tartıw h’a’m ku’shli sotsiallıq siyasat ja’miyettegi 
qızg’ın albırawshılıqtı bastı, turaqlılıqtı izden shıg’arg’an faktorlardın’ ayag’ına 
balta urdı. Ekonomikanın’ siyasattan u’stinligi h’a’m ekonomikanı basqarıwdag’ı 
administrativlik-buyrıqpazlıq usıllarınan waz keshilgenin bildiredi, bazar 
ekonomikasına tiykarlang’an sotsiallıq mu’na’sebetlerdin’ qa’liplesiwine qaray jol 
alg’anlıg’ın tastıyqlaydı. Bul jag’day, da’slep bazar mu’na’sebetleri talaplarına 
muwapıq ta’rizde o’tkizilip baslang’an ma’mleket basqarıwının’ jan’a sisteması 
qurılısınada ta’sir qıldı. Tiykarınan, siyasiy h’a’m ekonomikalıq basqarıw totalitar 
du’zilmeleri joq qılındı, basqarıwdın’ printsipleri, forma h’a’m usılları qayta ko’rip 
shıg’ıldı. Basqarıwdın’ reje-bo’listiriw wazıypaları alıp taslanıp, ma’mleket 
basqarıwına 
ekonomikalıq 
siyasatta 
muwapıqlastırıwshılıq 
h’a’m 
ta’rtiplestiriwshilik wazıypaları ju’klendi. 
«O’tiwdin’ bul quramalı bir da’wirinde o’zbek ja’miyetindegi barlıq 
sotsiallıq-siyasiy, h’uqıqıy, sho’lkemlesiw h’a’m ekonomikalıq resurslar, usılarg’a 
qosımsha kadrlar, finans, mu’lk, h’a’kimiyat ku’shi, ta’biyiy baylıqlar, siyasiy-
h’uqıqıy institutlar, burıng’ı da’wirden miyras bolıp qalg’an h’u’kimranlıq h’a’m 
ta’sir o’tkiziw qu’direti tek g’ana ma’mlekettin’ g’ana moynında edi. “Ma’mleket 
bas reformator” a’ne usınnan kelip shıqtı».
41
Ma’mlekettin’ a’melge asırıp atırg’an reformalar ushın juwapkershilikti o’z 
moynına alıyaına tiykarlang’an printsip u’lken ruwxıy-psixologiyalıq a’h’miyetke 
iye edi. Bir ta’repten, ja’miyet h’a’m shaxstın’ turmısında ma’mleket oynaytug’ın 
rol ju’da’ u’lken ekenligi h’aqqındag’ı tu’sinikti o’zgerttiriw za’ru’r edi, ekinshi 
ta’repten, adamlar sanasındag’ı ma’mleket sistemasına bolg’an mu’na’sebetlerde 
a’dep-ikramlılıq sindromınan paydalanıp qalıw kerek edi. Tiykarınan, adamlar 
sanasındag’ı totalitar dizim sharayatlarında qa’liplesken g’a’rezli sezimleri a’ne 
usılardı talap etetug’ın edi. Adamlar ma’mlekette belgili bir ku’sh-qu’diret 
barlıg’ın sezinse, demek, izshil, sheber h’a’mde abıraylı-itibarlı h’a’kimiyat 
rawajlanıw strategiyası h’a’m siyasatın tan’lawg’a, a’melge asırıwg’a, 
41
Қараңыз: Ўзбекистон: сиѐсий ислоҳотлар стратегияси, эришилган натижалар ва истиқболлар Т., 2009. 27-
бет. 

---

53 
ekonomikanı krizisten alıp shıg’ıwg’a, ja’miyetti birlestiriwge imkaniyatı bar 
sharayatta ma’mlekettin’ basqarıw apparatının’ a’zzilep qalıwı keshirip bolmas 
qa’te bolg’an bolar edi. Ma’mleket basqarıwının’ jan’alang’an sistemasına siyasiy 
h’a’m ekonomikalıq reforma wazıypaların sheshiwge, sotsiallıq awızbirishilik usılı 
bolıwg’a, kadrlar siyasatın, isenimli xabar monitoringin, muwapıqlastırıw h’a’m 
ta’rtipke salıp turıwdı aqıllılıq penen o’tkiziwge juyaapker bolıp, isti aqırına 
jetkiziw mu’mkin edi. 
Bunın’ ushın bolsa, ma’mleket basqarıwının’ jan’a sisteması o’zine tezlik, 
sheberlik, bawrıken’lik sıyaqlı ayırım qa’siyetlerdi sin’dirip alıwı kerek edi. 
“Ma’mleket – bas reformator” printsipi reformalar subekti wazıypaların orınlap 
g’ana qalmastan, ba’lki ma’mleket h’aqqındag’ı, onın’ demokratiya 
sharayatındag’ı, h’uqıqıy ma’mleket qa’liplestiriw sharayatındag’ı mazmun-
ma’nisi h’aqqındag’ı eleslewlerdi o’zgertirip jiberiwi h’a’m mu’mkin edi. 
Administrativlik-buyrıqpazlıq 
sistemasın 
joq 
qılıw 
– 
ma’mleket 
mu’na’sebetlerinin’ jan’a sistemasın jaratıw za’ru’rliginen kelip shıqtı. Huqıqıy 
ma’mleket teoriyası konstitutsional tiykar sıpatında qabıl qılındı. Usı teoriyag’a 
muwapıq, ma’mleket sistemasının’ maqseti – puqaralar ja’miyeti talaplarına 
xızmet qılıw, h’uqıq h’a’m nızamlardın’ u’stinligin ta’miynlew, ja’miyettin’ 
turmıslıq iskerligindegi o’z-o’zin ta’rtiplestiriwshi protsesslerge administrativlik 
ta’repten aralaspaw kepilligin ta’miynlew, islep shıg’arıwshılar ma’plerin h’a’m 
xalıqtın’ sotsiallıq jaqtan qorg’almag’an qatlamların qorg’aw h’a’m basqalardan 
ibarat bolıwı kerek. Konstitutsiya h’a’m og’an tiykarlang’an nızamshılıqqa so’zsiz 
a’mel qılıwdı ta’miynlep bolıp, bunda insan h’uqıqları h’a’m erkinliklerin qorg’aw 
h’a’m ta’miynlewdin’ xalıqaralıq ta’n alıng’an barlıq belgileri o’z sa’wleleniwin 
tabıwı kerek edi. Bul nızam u’stinligi printsipin keltirip shıg’ardı.
Nızamg’a so’zsiz boysınıw – h’uqıqıy ma’mleket qurıwdın’ tiykarg’ı 
fundamenti. Huqıqıy ma’mlekette barlıq puqaralardın’ nızam aldında yuridikalıq 
ten’ligin, nızamlarg’a boysınıwdı, ja’miyettin’ ma’plerin h’a’m xalıq 
qa’wipsizligin kepillewshi sharayatlarg’a a’mel qılınadı. Nızamshılıq h’a’m ta’rtip-
intizam, shaxs h’uqıqları h’a’m erkinliklerinin’ u’stinligi, qatan’ ta’rtip, ishki o’z-

---

54 
o’zin sho’lkemlestiriw h’a’m juwapkershilik, nızamlar h’a’m da’stu’rlerge 
h’u’rmet bolmas eken, h’uqıqıy ma’mleketti qurıp bolmaydı- dep atag’an edi 
ma’mleket basshısı. «Huqıqıy normalar adamlardın’ sanasına sin’ip h’a’m olar 
arqalı a’mel qılg’anda g’ana jasaydı h’a’m ju’zege shıg’adı».
42
Nızam u’stinligin ta’miynlew wazıypaları h’a’m totalitarizmnin’ unamsız 
aqıbetlerin jen’ip o’tiw za’ru’rliginen kelip shıg’adı h’a’m bul son’ında to’mendegi 
ko’rinislerde ju’zege shıg’adı: za’ru’riy siyasiy-h’uqıqıy institutlardın’ joqlıg’ında; 
olardı a’melge asırıw boyınsha nızamlar h’a’m mexanizmlerdin’ bar emesliginde; 
insan h’uqıqları joqarı qa’diriyat sıpatında ajıratılıp ko’rsetilgen, milliy ma’plerdi 
ta’miynlew sistemasına tiykarg’ı o’lshem bolıp kirmegen eskishe oylawda; 
sotsiallıq mu’na’sebetlerdin’ ideologiyalasqan filosofiyasındag’ı eki tu’rli 
standartlarda; insan h’uqıqların ta’miynlew problemalarına ma’mleket jandasıwı 
bar emesliginde h’.t.b. 
O’zbekistan Respublikası Prezidenti İ.Karimov pikirinshe, jan’alang’an 
ja’miyette siyasiy h’a’m ma’mleketke tiyisli sharayatlar insannın’ siyasiy, 
ekonomikalıq h’a’m sotsiallıq turmısta og’an erkin tan’law formaların kepillewi 
sha’rt. Huqıqıy ma’mleket, – delinedi “O’zbekistan XX1 a’sir bosag’asında: 
qa’wipsizlikke qa’wip, rawajlanıw sha’rtleri h’a’m kepillikleri” kitabında, – 
ra’smiy nızamshılıqtı bildirip g’ana qalmaydı, ba’lki insandı en’ joqarı qa’diriyat 
sıpatında ta’n alıw h’a’m tolıq qabıl qılıwg’a tiykarlang’an pu’tkil sistemanın’ 
iskerligin an’latadı. 
Ku’shli sotsiallıq siyasat, xalıqtın’ sotsiallıq jaqtan qorg’awdı ta’miynlew – 
to’rtinshi printsip dep ja’riya qılındı. 
G’a’rezsizliktin’ da’slepki jıllarında makroekonomikalıq sharayattın’ 
to’menlewi sotsiallıq maqsetlerde ishki resurslardı izlep tabıw imkaniyatların 
sheklep qoyg’an, ekonomikada reformalardı a’melge asırıw ushın, ulıwma, 
sotsiallıq turmısta resurslarg’a talap artıp baratırg’an edi. Sharayat bolsa qosımsha 
usıllardı izlep tabıwg’a g’ana emes, ba’lki olardı sotsiallıq sektorda bo’listiriw 
42
Каримов И. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1995, 72-
бет. 

---

55 
du’zilmelerin h’a’m o’zgertiriwdi talap qılıp, sebebi, inflyatsiya sebepli kelip 
shıqqan da’ramadlardın’ uslanıp qalıwı, jumıssızlıq h’a’m basqa sharayatlar 
sebebinen sotsiallıq jaqtan qorg’aw is-ilajların a’melge asırıw quramalasıp qalg’an 
edi. 
Bul printsipke muwapıq, 1991-1994 jıllarda bah’anın’ erkinlestiriliwi h’a’m 
inflyatsiya da’rejesinin’ o’siwi menen baylanıslı xalıq da’ramadların qollap-
quwatlaw is-ilajların a’melge asırıldı. Ko’binshe import o’nimleri menen da’stu’riy 
baylanıslı h’alda bolatug’ın paydalanıw bazarın qorg’aw ilajları a’melge asırıldı; 
u’shinshiden, xalıqtın’ kem ta’miynlengen qatlamın qollap-quwatlaw kerek edi. 
Usı basqıshta a’mel qılg’an tiykarg’ı printsip – sharayattı qadag’alawdı
ta’miynlew maqsetinde xalıqtın’ ken’ qatlamların aldınnan sotsiallıq jaqtan 
qorg’awg’a kirisildi. Bas maqset – xalıqtın’ turmıs da’rejesinin’ keskin pa’seyip 
ketiwine jol qoymaslıq edi. Usı wazıypanı sheshiw ushın bir qatar is-ilajlar h’a’m 
tuwrıdan-tuwrı ma’mlekettin’ ta’rtipke salıwshı usılları: pul to’lemleri, h’a’r qıylı 
jen’illikler beriw, paydalanıwshının’ tovarları h’a’m xızmetlerinin’ 
bah’alarındag’ı parıqtı jabıw ushın dotatsiyalar, turmıslıq za’ru’r bolg’an azıq-
awqat azıq-awqatlıq emes tovarların bo’listiriwde talon sistemasınan paydalanıw 
isleri qollandı. 
Keyinshelik g’alabalıq sotsiallıq jaqtan qorg’awdan a’stelik penen uzaqlasıp, 
xalıqtın’ bir qansha to’men qatlamları isenimli sotsiallıq jaqtan kepillew h’a’m 
sotsiallıq qollap-quwatlaw sistemasına o’tildi. Bul sistema tiykarınan 
to’mendegishe qag’ıydalarg’a tiykarlanadı: a’dillik printsiplerine a’mel qılıw 
h’a’m sotsiallıq qorg’awdı ten’lestiriw sistemasınan pu’tkilley waz keshiw, 
xalıqtın’ tu’rli qatlamlarına ma’nzilli sotsiallıq ja’rdemdi ta’miynlew. Usı 
basqıshtag’ı en’ za’ru’rli wazıypalardan biri – ja’miyette birewlardin’ h’a’dden tıs 
bayıp, ayırımlardın’ bolsa ju’da’ kambag’allasıp ketiwine jol qoymaslıq edi. 
1994 jıldan baslap respublikada sotsiallıq ja’rdem sisteması bazar 
ekonomikasına sa’ykes jasap atırg’an ma’mleketlerdegi usı sıyaqlı sistemasına 
ko’birek usap bardı, kambag’allıq tu’sinigi belgili bir mazmung’a iye boldı, onın’ 
o’lshemlerin anıqlastıratug’ın usıllar o’zgerdi, sotsiallıq ja’rdem h’a’m sotsiallıq 

---

56 
qamsızlandırıwdı finanslastırıw derekleri anıq belgilenip, benefitslar gruppaları 
belgili bir orıng’a iye bolıp basladı. 
Sotsiallıq ja’rdemdi ja’miyettin’ bir qansha to’men qatlamlarına, yag’nıy 
o’zin bag’ıw ushın o’zi islep pul tabıw imkaniyatına iye bolmag’anlar (balalar, 
kekseler, mayıplar h’a’m o’zlerine baylanıslı bolmag’an sharayatqa ko’re islep 
shıg’arıwda ba’nt bolmag’anlar)g’a bag’darlanıp baslang’annan keyin, sotsiallıq 
ja’rdemge mu’ta’jlerdin’ talabı da’slep, ma’mlekettegi demografiyalıq jag’dayg’a 
ko’re, xalıqtın’ da’ramad da’rejesine h’a’m olardın’ bo’listiriliwine, ornatılg’an 
paydalanıw standartları, sonday-aq, milliy da’stu’rler h’a’m turmıs ta’rizindegi 
tariyxıy o’zgesheliklerine qarap belgilendi. 
O’zbekistan Respublikası Prezidentinin’ Pa’rmanına muwapıq, ja’rdemge 
za’ru’r shan’araqlarg’a, jetim-jesirlerge, mayıplarg’a, urıs h’a’m miynet 
veteranlarına sotsiallıq ja’rdem ko’rsetiw maqsetinde 1992 jıl sentyabr ayında 
“Ma’h’a’lle” fondı jamg’arması du’zilip, jamg’arma ma’mleket byudjetinen, 
ka’rxana, sho’lkem h’a’m jeke shaxslardın’ qa’wenderlik qa’rejetlerinen 
quralatug’ın boldı. 
Bu’gingi ku’nde O’zbekistanda kem ta’miynlengen shan’araqlarg’a sotsiallıq 
jaqtan ja’rdem ko’rsetiw sistemasında zamanago’y basqarıw texnologiyalarının’ 
xalıq mentalitetine beyimlesiwi boyınsha ko’p g’ana bay ta’jiriybe toplang’an 
bolıp, bul ta’jriybelerge endilikde ko’plep ma’mleketler h’a’m xalıqaralıq 
sho’lkemler wa’killeri h’a’m qızıg’ıwshılıq penen qaramaqta. 
Sonday qılıp, siyasiy tarawdag’ı reformalar filosofiyası, o’zinin’ ma’nisine 
ko’re sotsiallıq mu’na’sebetlerdin’ barlıq tarawlarındag’ı o’zgerisler, maqset h’a’m 
wazıypalardın’ ulıwma, birlesken h’alda sa’wleleniwi bolıp tabıladı. Siyasiy 
modernizatsiyanı a’melge asırıw ushın sog’an sa’ykes h’a’m muwapıq keletug’ın 
sho’lkemleskenlik-h’uqıqıy h’a’m sotsial-ekonomikalıq sha’rt-sharayatlar bar 
bolıwı za’ru’r. SSSR dep atalg’an ma’mlekettegi teren’ ekonomikalıq krizisti, bul 
ma’mlekettin’ krizisin bastan keshirgen adamlardın’ h’a’kimiyatqa isenimin qayta 
qazanıw, olardın’ sotsiallıq awh’alın jaqsılawdın’ za’ru’rli wazıypa ekenligin 
esapqa alıp, jan’a h’a’kimiyattın’ sotsiallıq jaratıwshılıq ruwxın ko’teriw, 

---

57 
nızamshılıqtı h’a’m og’an bolg’an h’u’rmetti jetilistiriw, xalıq pa’rawanlıg’ın 
bekkemlew ushın g’ayrat penen iske kiristi. 
«Ma’mleket o’zinin’ siyasiy basshısı tımsalında ma’mleket institutların 
ideologiyadan azat dep ja’riya qıldı. Bul protsessler ayrıqsha, basqasha bir ja’miyet 
qurıw modelin o’z ishine alg’an bolıp, onda pikirlerdin’ na’tiyjeli h’a’r-qıylıg’ına, 
h’aqıyqıy siyasiy plyuralizm, jat ko’z-karaslarg’a h’u’rmet-izzetli mu’na’sebet 
h’a’m bar».
43
O’zbekistanda siyasiy modernizatsiyanın’ o’zine sa’ykesligi ma’mleket 
xalqının’ ko’p mın’ jıllıq filosofiyası, siyasiy ma’deniyatı, milliy statusı h’a’m bul 
jerdegi demografiyalıq sharayattan kelip shıg’atug’ın jan’a printsiplerdin’ payda 
bolıwı h’a’m olardın’ a’melge asıwı menen baylanıslı. 
Usı printsipler ishinde – a’piwayılıqtan quramalılıqqa, basqıshpa-basqısh 
h’a’m sistemalılıq printsiplerine a’mel qılınıp atırg’anlıg’ı ju’da’ za’ru’r. A’ne 
usınday o’mirlik jandasıwlar sebepli ja’miyette sotsiallıq narazıshılıqlardan 
shetlep o’tildi, bazar qatnasıqlarına o’tiwdin’, demokratiyalıq jan’alanıwlardın’ 
aqıbetleri aytarlı da’rejede jumsaq keshti.