Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Ijtimoiy mye'yorlar turlari va ularni boshqarish myexanizmlari 
 
Ijtimoiy mye'yorlar turli-tuman shakllar va mazmunga ega bo`lishi mumkin. 
Mye'yorlar rasmiylashtirilgan – qonunlar, qoida va yo`riqnomalar ko`rinishida 
yozilgan  bo`lishi mumkin. Biroq ko`p qollarda ular jamoatchilik ongida xalq 

---

an'analari, ijtimoiy farmoyishlar, jamoatchilik fikri sifatida mavjud bo`ladi. 
Mye'yorning turli ko`rinishlari o`zaro zich boqlangan.  
Boshqariladigan munosabatlar muqiti bo`yicha ijtimoiy mye'yorlarning 
quyidagi asosiy guruhlarini ajratish mumkin: ijodiy-axloqiy, ma'naviy-etik, 
huquqiy, siyosiy, tashkiliy-profyessional. 
Axloqiy (ma'naviy) mye'yorlarning tashuvchilari odamlarning o`zlari, 
shuningdyek, oila, diniy konfyessiya, jamoatchilik tashkilotlari kabi ijtimoiy 
institutlardir. Ijodiy-axloqiy mye'yorlar turlicha shakllarda mavjud. Bu, avvalo, 
dunyo dini, badiiy madaniyat va ilmiy fikrda taqdim etilgan umuminsoniy 
qadriyatlardir.  Shuningdyek, bu xalq an'analari va odatlari, xalqaro konvyentsiya 
va dyeklaratsiyalar.  
qator qollarda axloqiy mye'yorlar etik mye'yorlar bilan yagona ma'lumotga 
qo`shilib kyetadi.  Ma'naviy-etik mye'yorlar o`zida  muayyan ijtimoiy guruhlarga 
(ryeal yoki nominal) uning a'zolariga nisbatan umidi-amrini aks ettiradi. Ma'naviy-
etik mye'yorlarni tashuvchilar aniq ijtimoiy uyushmalar, ularning sardorlari va 
raqbarlari hisoblanadilar. Ushbu ko`rinish mye'yorlari, odatda, matnli 
mustaqkamlanmagan. Garchi chyekinish bo`lsa-da, masalan, ruscha Uy qurish.  
Etik mye'yorlar axloqiy qadriyatlar bo`lishi mumkin, biroq ularga qarama-qarshilik 
qilishi ham mumkin, masalan, korporativ etika qollari yoki asotsial guruh 
qonunlarida buning o`rni bor.    
Guruhli mye'yorlar ko`pincha styeryeotiplar va pryedrassudkalarni tuqdiradi, 
masalan, irqiy yoki etnik.    Styeryeotip qollarda odam tasavvurida tafakkur 
eskirgan, qotib qolgan yoki tor bo`lishi mumkin. Styeryeotiplar ijobiy rol 
o`ynashlari mumkin, masalan, tafakkurning iqtisodiyligiga yordamlashgan qolda. 
Biroq ko`p qollarda ular  muayyan vaziyatga o`xshash axloqqa to`sqinlik qiladilar. 
Xurofiy odatlar bo`lsa noto`qri qabul qilishning oqibati hisoblanadi, bu yaqqol 
ifodalangan affyektiv komponyent borligi bilan yanada chuqurlashadi. 
Huquqiy mye'yorlar, ijtimoiy mye'yorlarning turli-tuman ko`rinishlaridan 
biri bo`lib, albatta, ancha aniqdir. Ular davlatning asosiy qujjatlarida 
mustaqkamlangan  (konstitutsiya, jinoyat  kodyeksi, fuqaro kodyeksi). Ushbu 
mye'yorlar barcha davrlar tizimi bilan boshqariladi (qonuniy ijodiy  institutlar, 
qukumat, huquqni qimoya qilish  organlari). qonunga qarshi axloq moqiyati 
bo`yicha nafaqat alohida bir jabr ko`rgan odamning  zararlangan manfaatlarini, 
balki  tartibni – ijtimoiy qayot asoslarini ham turqunlashtirishga yo`naltirilgan. 
Shuning uchun og`ishgan axloqning ushbu ko`rinishi bugun jamiyat uchun 
birmuncha xavfli ko`rinish sifatida ko`rib chiqilmoqda.   
Siyosiy mye'yorlar xalqaro qujjatlarda, davlatlararo bitimlarda ifodalangan 
va davlat (xalq) lararo munosabatlarni boshqaradi. 
Tashkiliy-profyessional mye'yorlar lavozim yo`riqnomalari, ichki tartib 
qoidalari, profyessional an'analar orqali boshqariladi. 
Yuqorida ta'kidlanganidyek, qozirgi vaqtda ijtimoiy mye'yorlarning yangi– 
individual turi paydo bo`lgani qaqida gapirish mumkin. har bir shaxsning 
qadriyatlarini tan olish bilan bog’liq bo`lgan  individual mye'yorlar, jamiyat 
qayotida ko`proq katta rol o`ynashni boshladi, bu esa umuman olganda  
jamoatchilik ongida ko`zga tashlanadi.  

---

Bugun shaxsning huquqi qator madaniyatlarda, uning o`z-o`zini qadrlashida 
jamoatchilik manfaatlari bilan tyenglashtirilgan.  
Psixologiya uchun shaxsga ijtimoiy mye'yorlarning ta'sir myexanizmi 
qaqidagi masala o`ta muqim.  Ijtimoiy fyenomyen sifatida ijtimoiy mye'yorlar 
shaxs ichki dunyosida uning butun qayoti davomida  intyeriorizatsiyalanadi.  
Ayniqsa, bu oilada bolaning ilk rivojlanish bosqichida jadal sodir bo`ladi.  Chuqur 
psixologiya doirasida  ko`plab ichki farmoyishlar, talablar va chyeklovlarni o`z 
ichiga olgan supyer-Ego kabi individual tuzilmaosti maxsus ajratiladi.  
UMumiy psixologik taassurotlarga muvofiq mye'yorlar individual ongda 
ijtimoiy-psixologik ko`rsatma shaklida ishtirok etadi. “Tayyorlik, sub'yektning 
muayyan obrazda qabul qilishga pryedraspolojyennost yoki harakatlanishi” dyek 
ko`rsatma [13, 419-b.]  turli shakllarga ega.  “Ijtimoiy ko`rsatma” atamasi 
(inglizchada «attityud») o`tgan asrning 20-yillarida U.Tomas va  F.Znanyetski 
tomonidan kiritilgan. Kyeyinroq  M.Smit attityud  tuzilmasini uchta mashqur 
komponyentni ajratib aniqlashtirdi: 
kognitiv (ob'yekt yoki ko`rinish qaqidagi bilimlar, tasavvurlar); 
affyektiv (ob'yektga hissiy-baholovchi  munosabat); 
konativ yoki axloqiiy (shaxsning ob'yektga nisbatan muayyan axloqni 
amalga oshirishga tayyorligi) [16]. 
Ijtimoiy ko`rsatmalar odam tomonidan nimagadir shaxsiy munosabat , ushbu 
shaxs – uning shaxsiy mazmuni  uchun ob'yekt (ko`rinish) ning aqamiyati sifatida 
boshdan kyechiriladi. Ustanovki otrajayut svyaz myejdu ob'yektom i yego 
otsyenkoy. Shu bilan ular odamni ijtimoiy axloqning muayyan ko`rinishiga 
tayyorligini shakllantiradilar.  
Dispozitsiyali kontsyeptsiyada  V.A.Yadovning [24]  ijtimoiy axloqni 
boshqarish dispozitsiyaning (ijtimoiy ko`rsatmalar) 4 ta darajasiga ajratiladi:  
sodda vaziyatli axloqiy ko`rsatmalar; 
kichik guruhlar va ko`nikkan vaziyatlar darajasida harakatlanuvchi ijtimoiy 
ko`rsatmalar; 
shaxs manfaatlarining ijtimoiy faollikni aniq soqasiga nisbatan umumiy 
yo`nalganligi ro`yxatga loinuvchi dispozitsiyalar; 
shaxsning uni ijtimoiy axloqi va faoliyatini boshqaruvchi  oliy qadriyatlar 
oriyentatsiyasi tizimi. 
Shaxsiy darajada muayyan odam uchun ob'yektlarning psixologik 
aqamiyatiga muvofiq tarzda ijtimoiy ko`rsatmalar sub'yektiv iyerarxiyasi vujudga 
kyeladi. Shaxsiy mazmun ijtimoiy aqamiyat bilan mos tushmasligi mumkin. 
Masalan, bir odam uchun qayot mazmuni oila qurish va bolalarni tarbiyalash 
hisoblansa, boshqalari uchun esa muqim – karyera. V.A.Yadovning 
kontsyeptsiyasiga ko`ra ob'yektlarning jamoatchilik  aqamiyati  myezoni   
dispozitsiya ikkinchi va uchinchi darajaga taalluqli, sub'yektiv shaxsiy myezon 
bo`yicha esa shaxs uchun o`z aqamiyatiga ko`ra oliy hisoblanadi [24]. 
qadriyatlar tafovuti kuchida odamlar axloq sabablari va usullari bo`yicha 
aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Masalan, qadriyatlar yashash uchun kurashga 
qaratilgan bo`lishi mumkin, shubhasiz, odamlarning kuchi ham jismoniy va 
moddiy xavfsizlikni ta'minlashga yo`naltirilgan bo`ladi. qayotda odamning boshqa 

---

oriyentiri guruhga taalluqli bo`lish, taqlid qilish yoki muvaffaqiyatga erishishga 
intilishning tuqilishiga olib kyeluvchi  jamoatchilik fikri bo`lishi mumkin. Nihoyat, 
quyidagi shakllardan birining faolligini qo`zqatadigan o`z ichki ehtiyojlariga 
oriyentatsiya bo`lishi mumkin: boshqa odamlardan o`z farqini izlash, 
ekspyerimyent o`tkazish, qiziqish, ijodkorlik, jamiyat muammolariga 
qiziquvchanlik va unga xizmat qilish. 
Shunday qilib, ijtimoiy mye'yorlar, o`z navbatida, dispozitsion axloqni 
shakllantiruvchi shaxs ko`rsatmalarini yaratadi.  
Biz ijtimoiy mye'yorlarning umumiy tavsifnomasini byerdik. Eslatib 
o`tamiz, og`ishgan xulq dyeganda barcha ijtimoiy mye'yorlardan og`ishgan xulqni 
emas, faqat uning bajarilmasligi birmuncha muqim, odam yoki jamiyat 
farovonligiga xavf tuqdiruvchilari tushuniladi.  Shuning uchun muayyan odamning 
axloqini uning mye'yoriyligi nuqtai nazaridan baholash ko`p qollarda oqir. 
Shuningdyek, ta'kidlash zarurki, garchi ijtimoiy mye'yorlar ko`pchilik odamlarning 
manfaatlarini aks ettirsa-da, qator qollarda ular alohida guruhlarning (masalan, 
OAV orqali) tor manfaatlarida foydalaniladi, bu o`z-o`zidan ijtimoiy mye'yorning 
xolis tabiati va uning sub'yektivligida ichki qarama-qarshilikni aks ettiradi.