1 мавзу: Ҳужжатларни классификациялаш ҳақида умумий тушунча

000 
Umumiy asarlar      
100 
Falsafa 
200 
Din   
300 
Sotsiologiya 
400 
Tilshunoslik 
500 
Tabiiy fanlar                        
600 
Amaliy fanlar                   
700 
Nafis san’at       
800 
Adabiyot 
900 
Tarix   
                                         
O‗z navbatida har bir bo‗lim quyidagicha bo‗lingan. Masalan: 
 
500 
Tabiiy fanlar 
510 
Matematika 
520 
Astronomiya 
530 
Fizika 
540 
Ximiya 
550 
Geologiya 
560 
Pomontologiya 
570 
Biologiya 
580 
Botanika 
590 
Zoologiya 
 
      O‗nlik  indekslar  klassifikatsiyalash    sistemaning  oson  egallanishini 
ta‘minlaydigan,  ular  kengayadigan,  sistemadan  fond  hajmi  turlicha 

---

 
 
 
74 
kutubxonalarda  differentsiallashgan  holda  foydalanish  imkonini  beradi. 
Aynan  mana  shular  O‗nlik  Klassifikatsiya  niig  keng  tarqalishiga    olib  keldi. 
Biroq,  Dyui  o‗nlik  printsipini  rasman  qo‗llagan,  bu  klassifikatsiyaning 
sun‘iyligini,  noilmiyligini  yanada  chuqurlashtirdi.  Masalan,  «400 
Tilshunoslik»  va  «800  Adabiyot»  bo‗limlarida  u  alohida  til,  hamda  alohida 
adabiyotlarni  ajratgan.  U  shunga  muvofiq,  490  va  890  indekslariga  yetgach, 
ikkinchi  bosqich  bo‗linishlari  nihoyasiga  yetgach,  u  bir  rubrikalarni  «kichik 
tillar»  va  «kichik  adabiyotlar»  deb  atadi,  hamda  tillar  va  adabiyotlarni  endi 
klassifikatsiyaning  uchinchi  bosqichida  ajratishda  taklif  qildi.  O‗nlik 
Klassifikatsiya da bunday misollar talaygina. 
       O‗nlik  Klassifikatsiya  sanab  o‗tiladigan  klassifikatsiyalash  tipiga  kiradi. 
Dyui  standart  tugallanma  printsipini  kiritdi,  ya‘ni  bir  xil  belgilarga  muvofiq 
ajratilgan 
turli 
bo‗limlarning 
bo‗linmalariga 
indekslarning 
bir 
xil 
tugallanmasini  kiritdi.  Masalan,  lug‗atlarning  indeksi  doimo  03,  vaqtli 
nashrlarniki  05  da  tugaydi.  Misollardan  ko‗rinib  turibdiki,  indeks  bir  raqam 
yoki  ikki  belgili  raqam  bilan  ifodalanishi  kerak  bo‗lganda  Dyui  uni  3 
raqamiga  aylantirish  uchun  0  yoki  00  qo‗shgan.  Masalan,  5  o‗rniga  500,  51 
o‗rniga 510;  shu  tufayli  indekslar  yaxlit  raqamlar  izchilligida  joylashadi.  Bu 
tokchalarda 
kitoblarni 
va 
katalogda 
kartochkalarni 
joylashtirishni 
soddalashtirish  maqsadida  qilingan.  O‗nlik  indekslar  klassifikatsiyalash 
sistemasining  oson  egallanishini  ta‘minlaydi,  ular  mnemonik,  kengayadigan, 
sistemadan  fond  hajmi  turlicha  kutubxonalarda  diferentsiallashgan  holda 
foydalanish  imkonini  beradi.  Aynan  mana  shular  Universal  O‗nlik 
klassifikatsiyaning keng tarqalishiga olib keldi. 
     Formal,  geografik  vat  il  bo‗linmalarini  standartlash  shu  yo‗sinda  amalga 
oshirilgan.  Dyui  shuningdek,  klassifikatsiyalash  jadvallariga  tuziladigan 
APKning  ahamiyatini  to‗g‗ri  baholay  bildi.  XIX  asrning  70  yillarida  APK 
yaratish  g‗oyasi  yangilik  emasdi,  biroq  Universal  O‗nlik  klassifikatsiyaning 
chiqishi bilan APK klassifikatsiya jadvallarining tarkibiy qismi bo‗lib qoladi.  

---

 
 
 
75 
    Universal  O‗nlik  klassifikatsiya  Dyui  hayotlik  chog‗ida  12  marta  nashr 
etildi.  AQShda  hozirgi  kunda  ham  uning  kengaytirilgan  va  to‗ldirilgan 
nashlari  chiqmoqda.  13-nashridan  Dyui  vafotidan  keyin  (1932)  birinchi 
nashridan  boshlab  Universal  O‗nlik  klassifikatsiyaga  aniqlagichlarning 
mustaqil jadvallrai kiritilgan. 
     Klassifikatsiyalash  strukturasiga  yangidan-yangi  o‗zgartirishlar  kiritish 
hozirgi  kunda  ham  davom  etmoqda.  Klassifikatsiya  mazmuniga  ham 
o‗zgartirishlar kiritilmoqda. 
    Universal  O‗nlik  klassifikatsiya  dunyosininig  ko‗p  mamlakatlarda 
qo‗llanilmoqda.  Biz  uchun  O‗nlik  Klassifikatsiyaning  asosiy  ahamiyati 
shundaki, u «Universal o‗nlik klassifikatsiya» (UO‗K) ga asos qilib olingan. 
     Universal  O‗nlik  klassifikatsiya  ning  tuzilishi  XIX  asr  oxirida  Bryusselda 
tashkil  qilingan  xalqaro  bibliografiya  instituti  (XBI)  ning  faoliyatiga 
bog‗langan.  Institut  «Universal  bibliografik  repertual»,  ya‘ni  barcha 
mamlakatlarda,  barcha  tillarda  nashr  etilgan  fanning  barcha  sohalaridagi 
adabiyotlarninig  bibliografik  ko‗rsatkichini  tuzishnio‗z  oldiga  maqsad  qilib 
qo‗yogan edi. Bunday ishni amalga oshirish xalqaro miqiyosda foydalanishga 
yaroqli  bo‗lgan  fanning  barcha  sohalarini  qamrab  oladigan  mufassal 
klassifikatsion sistemani yaratishni talab etdi. 
    XBI  mutaxassislari  ishlab  chiqqan  klassifikatsiyaga  O‗nlik  Klassifikatsiya  
asos  qilib  olindi,  chunki  o‗nlik  indeklash    halqaro  yagona  til  bo‗lib,  bundan 
tashqarii  jadvallarni  mufassallashtirish  imkonini  ham  berardi.  O‗nlik 
Klassifikatsiya  jiddiy  qayta  ishlandi.  1927  yildan  boshlab  XBI  shuningdek, 
turli mamlakatlarda turli tillarda nashr etiladigan bu mustaqil ahamiyatga ega 
bo‗lgan,  qayta  ishlangan  klassifikatsiya  nashrlari  (UO‗K)  «Universal  o‗nlik 
klassifmkatsiya»  nomini  oldi.  Universal  O‗nlik  klassifikatsiyada  O‗nlik 
Klassifikatsiyaning  asosiy  qatori  saqlab  qolingan,  biroq  birinchi  va  ikkinchi 
bosqich  indekslarining  ko‗rinishi  o‗zgartirilgan  uch  va  ikki  belgili 
indekslardan  nollarni  chiqarib  tashlangan.  Universal  O‗nlik  klassifikatsiya 
indekslarini insoniyat bilimlari majmuini bir deb faraz qilib, o‗nli kasr tarzida 

---

 
 
 
76 
tushunish  kerak.  Indekslarni  yaxshiroq  idrok  etish  maqsadida  har  bir  uch 
raqam keyingilaridan nuqta bilan ajratiladi.