O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

9.2. Uy xo`jaligi faoliyat ko`rsatishida mutaassiblikning roli
Firmaning faoliyat ko`rsatishini ko`rib chiqishda biz mutaassiblikning
axborot xarajatlari va monitoring hamda opportunistiklikdan ogohlantirish
xarajatlarini pasaytirishdagi rolini alohida ko`rsatdik. Firmadan farqli ravishda, uy
xo`jaligining faoliyati ko`proq mutaassiblik xususiyatiga ega. Buning sababi
umuman transaksiya xarajatlarini tejashda emas, chunki uy xo`jaligi doirasida
barcha o`zaro munosabatlar lokallashgan bo`lib, nazorat qilish osondir va ijtimoiy
choralarni qo`llash uchun imkoniyatlar mavjud. Mutaassibliklar rolini izohlash
yo`llari bir nechta.
Birinchidan, o`z atrofida o`ziga ma’qul keladigan muhitni yaratishga bo`lgan
ehtiyoj insonga xos xususiyatdir. Bozorda yoki fuqarolik kelishuvi sohasida
harakat qila turib, inson xoh u bozor kon’yunkturasi yoki siyosiy beqarorlik
bo`lsin, o`zgaruvchan holatlar bilan bog`liq asablarning taranglashuviga doimiy
ravishda duch kelib turadi. Oila va uy xo`jaligini tashkil etish insonga o`zini
kundalik hayotining bir qismini mutaassiblik yordamida, ya’ni uzluksizlik va
oldindan bilish tamoyillariga muvofiq ravishda tashkil etish imkonini beradi.
Odatiy kundalik hayot monandlik, insonning shaxsiy xususiyatlariga moslashgan
holda xarakatlarning avtonomiyasi va oldindan aytib berilishini ta’minlovchi
mutaassibliklar doirasida kechadi.
Aynan mutaassiblik bilan himoyalangan kenglik doirasida dastlab ishonch
me’yori paydo bo`ladi. Entoni Giddens bolada atrofdagi odamlarga bo`lgan
ishonchning paydo bo`lishini ota-onalarning hatti-xarakatlari bilan bog`laydi,
chunki ular bola unda o`zini juda qulay his qiladigan tashqi muhitdan
himoyalangan kenglikni hosil qilgan holda u haqida qayg`urishadi. Ushbu
kenglikda bola o`z hatti-harakatlarini to`liq nazorat qila oladi, harakatlari natijasiga
tashqi omillar deyarli ta’sir qilmaydi.
Ikkinchidan, atrofdagi odamlar bilan o`zaro hamkorlikdagi ko`plab “o`yin
qoidalari” (kelishuvlar: bozor, industrial, fuqarolik va b.) mavjud sharoitda insonda
u o`zi bilan o`zi yolg`iz qolishi mumkin bo`lgan sohani shakllantirishga ehtiyoj
tug`iladi. Boshqacha aytganda, insonda “o`zi uchun kundalik hayotning uning
boshqa kishilar va tabiat bilan muloqot aloqalari uning shaxsiyatli o`xshashlikka
erishishi va uni saqlashga ko`maklashuvchi muhitni yaratish ehtiyoji mavjud”.
Ushbu talab ikki sohani – shaxsiy va oshkora hayotni chegaralash orqali amalga
oshiriladi. Shaxsiy hayot sohasi oila va uy xo`jaligini ham o`z ichiga olib, oshkora
hayot sohasidan shaxsiy hayotga aralashmaslikning qonuniy kafolatlari va
mutaassibliklar bilan chegaralangan. Aynan insonning o`zi tomonidan va uning
ehtiyojlari zamirida barpo etilgan mutaassibliklar u o`zi bilan o`zi yolg`iz
qoladigan kenglikni chegaralaydi.

---

126