|
68
4-амалий машғулот.
Табиий ва сунъий, лаборатор ва ишлаб чиқариш экспериментлари.
Илм–бу табиатнинг, жамиятнинг ва фикрлашнинг объектив
қонунларини билиш, одамларнинг махсус фаолияти натижасида
жамиятнинг ишлаб чиқариш кучига айланиб бораѐтган ва ривожланаѐтган
тизимдир.
Илм – фан сифатида қаралиши мумкин:
билим тизимига асосланган ижтимоий онгнинг махсус шакли;
атрофдаги дунѐнинг қонунларини билиш жараѐни;
меҳнатни ижтимоий ажратишнинг муайян тури;
ижтимоий тараққиѐтнинг муҳим омили;
билим ишлаб чиқариш жараѐни ва улардан фойдаланиш.
Инсоннинг оддий кузатув асосида олган билимлари илмий жиҳатдан
тан олиниши мумкин эмас. Бу билим одамларнинг ҳаѐтида муҳим рол
ўйнайди, лекин улар ҳодисаларнинг моҳиятини, улар ўртасидаги
муносабатларни ошкор қилмайди, бу ҳодисанинг нима учун содир
бўлишини
тушунтиришга
имкон
бермайди,
унинг
кейинги
ривожланишини тахмин қилиш мумкин эмас.
Илм – фаннинг мақсади – табиат ва жамиятни ривожлантириш
қонунларини билиш ва жамиятга фойдали натижаларга эришиш учун
унинг ривожланиш қонунлари билимидан фойдаланиш асосида табиатга
таъсир қилишдир.
Илм – фанни ривожлантириш схема бўйича кетади:
фактларни йиғиш;
уларни ўрганиш ва тизимлаштириш;
айрим қонуниятларни топиш;
маълум бўлган фактларни тушунтириш ва янгиларини башорат қилиш
имконини берувчи мантиқий жиҳатдан нозик билим тизимини
(назарияни) яратиш.
Билим жараѐни фактларни тўплаш билан бошланади. Аммо фактлар
умумлаштирилган ва тизимлаштирилган бўлса, илмий билимларнинг
ажралмас қисмига айланади.
Фактлар
энг
оддий
абстракциялар
–
тушунчалар
(таърифлар)ѐрдамида тизимлаштирилади ва умумлаштирилади.
Тушунчалар фаннинг муҳим таркибий элементлари ҳисобланади.
Энг кенг тушунчалар тоифалар деб аталади.
Билимларнинг муҳим шакли – принциплар (постулатлар),
аксиомалар. Тамойиллар – илм-фаннинг ҳар қандай соҳасининг бошланғич
қоидалари. Улар билимларни тизимлаштиришнинг бошланғич шакли
ҳисобланади (масалан, Эвклид геометрияси аксиомалари).
Илмий билимлар тизимидаги энг муҳим таркибий бўғин бўлиб
илмий қонунлар ҳисобланади. Илмий қонунлар табиатда, жамиятда ва
фикрлашда энг муҳим, барқарор, такрорланадиган объектив ички
алоқаларни акс эттиради.
69
Билимларни умумлаштириш ва тизимлаштиришнинг энг юқори
шакли назариядир.
Назария – мавжуд жараѐнлар ва ҳодисаларни ўрганиш, уларга турли
омиллар таъсирини таҳлил қилиш ва ушбу принциплар ва усулларни
одамларнинг амалий фаолиятида қўллаш бўйича тавсиялар беришга имкон
берадиган илмий принциплар ва усулларни шакллантирадиган
умумлаштирилган тажриба (амалиѐт) доктринаси.
Илмий билимларнинг асосий воситалари тадқиқот усуллари
ҳисобланади.
Услуб – қандайдир ҳодиса ѐки жараѐнни назарий ўрганиш ѐки
амалий амалга ошириш усули. Услуб – фаннинг асосий масаласини –
объектив қонунларни очиш воситаси.
Назарий тадқиқотлар усуллари қуйидагилардан иборат:
идеализация усули;
шакллантириш усули;
аксиоматик усул;
математик усул.
Идеализацияшундан
иборатки,
бунда
текирилаѐтган
объектгамавжудбўлмаган,
ҳақиқийбўлмаганхусусиятлар
(лекинрухсатэтилганўлчамларда) берилади.
Шакллантиришда объектни ўрганиш статистика, эҳтимоллик
назарияси ва математиканинг бошқа бўлимларини жалб қилиш орқали
амалга оширилади, бу жараѐн, ҳодиса, объект моделини шакллантиришга
имкон беради.
Аксиоматик усулда объект аксиомларга мурожаат қилиш орқали
ўрганилади.
Ҳисоблаш технологиясининг ривожланиши билан боғлиқ ҳолда
тадқиқот ѐки ҳодисаларни миқдорий ўрганиш математик усуллар билан
олиб борилади. Ушбу усул аниқ ҳисоб-китобларини амалга ошириш
имконини беради.
Агар ҳодисани ѐки жараѐнни тушунтириш учун ҳақиқий материал
этарли бўлмаса, унда гипотеза қурилади. У илмий жиҳатдан асосланган
позиция сифатида шакллантирилади ва ҳақиқий ѐки сохта бўлиши мумкин.
Илм-фанни шаклланиш ва ривожланиш шакли сифатида илмий
тадқиқотлар тушунилади, яъни ҳодисалар ва жараѐнларнинг илм-фан учун
фойдали бўлган ечимларни олиш учун илмий усуллари ѐрдамида максимал
самараси билан ўрганишдир.
Ҳар бир илмий тадқиқотни ишлаб чиқиш асослари – бу методология.
Бу илмий тадқиқотлар давомида қабул қилинган усуллар ва методлар
тўплами ва уларнинг муайян кетма-кетлиги. Методология – илмий-
тадқиқот муаммоларини ҳал қилиш схемаси, режаси.
Илмий – тадқиқот вазифаларига эмпирик ва назарий масалалар
киради.
Эмпирик вазифалар ўрганилаѐтган ҳодисалар ва жараѐнларнинг
турли омилларини аниқлаш, аниқ таърифлаш ва батафсил ўрганишга
70
қаратилган. Эмпирик муаммолар кузатув ва тажриба каби билим усуллари
билан ҳал қилиниши мумкин.
Кузатув – объектга аралашмасдан ўрганиладиган билим усули;
объектнинг хусусиятларини, уларнинг ўзгариш қонуниятларини аниқлаш,
ўлчаш.
Тажриба – кузатув ва ўлчовларни эмас, балки қайта ташкил этишни,
тадқиқот объектини ўзгартиришни ва ҳоказоларни ишлаб чиқарадиган энг
кенг тарқалган эмпирик билим усули. Эмпирик билиш усуллари илмий
тадқиқотларда катта рол ўйнайди. Улар нафақат назарий олд шартларни
(фаразларни) мустаҳкамлаш учун асос бўлиб хизмат қилади, балки янги
билим манбаи ҳамдир.
Назарий вазифалар объектнинг ҳатти – ҳаракатларини аниқлаш,
унинг тузилишини аниқлаш ва ўрганиш, фанда ишлаб чиқилган билим
тамойиллари ва усуллари асосида тавсифлаш имконини берувчи сабаблар,
алоқалар, боғлиқликларни ўрганиш ва аниқлашга қаратилган. Олинган
билимлар натижасида назарий муаммоларни ҳал қилишда қонунлар ва
қонунлар шакллантирилади ва ғояларҳамда назариялар ишлаб чиқилади.
Илм-фанни ривожлантиришнинг асосий қонунларидан бири унинг
давомийлиги, яъни, у аввалги авлод томонидан тўпланган билимлар
пойдеворига асосланади. Илм-фан – умумий тарихий ривожланиш
жараѐнининг самарасидир.
Фан миллатлараро характерга эга, яъни унинг ривожланишида турли
мамлакатларнинг олимлари иштирок этадилар.
Илм-фаннинг ривожланиши бутун жамиятга хос бўлган ҳам умумий,
ҳам ўзига хос ички қонуниятларга бўйсинади.
Умумий қонуниятлар илмий билимларни бошқа ижтимоий
ҳодисалар ва жамиятни ривожлантириш қонунлари билан боғлайди.
Ички қонунлар фаннинг нисбий мустақиллигини, унинг ўзига хос
сифатини ифода этади ва тарихий умумийлаштириш ва илмий
билимларнинг ривожланиш хусусиятларини таҳлил қилиш орқали
аниқланади. Илм-фаннинг ички қонуниятига мисол бўлиббилишнинг ягона
фактлардан умумий билимларгақараб йўналиши, ундан умумжаҳон
кашфиѐтга етиб бориши билан хусусиятланади (масалан, кимѐвий
элементларнинг даврий қонуни очилган).
Фаннинг бошқа ички қонунлари:
экспоненциал ривожланиш қонуни – ҳозиргивақт мобайнидаги
қийматига нисбатан илм-фаннингўсишсуръатларинингмутаносиблиги;
изчилликқонуни
–
изчилривожланишнингягонайўналишиваунингқайтарилмаслиги;
дифференциацияқонуни – билимничуқурлаштиришилмийфанларнинг
анча ихтисослаштирилган турларига бўлинишига олиб келади;
интеграция қонуни–турли фанларнинг кесишмасида янги натижалар
олиш;
71
кристалланиш қонуни – ҳар бир янги кашфиѐт симметрик ва мутаносиб
тарзда нги билимлар билан бойиб боради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
