O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ekologik  boshqaruv  tizimlari.  Ekologik  boshqaruv  tizimlari  goyat 
murakkab bulib, ular quyidaagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 
- boshqaruv tamoyillari va qullaniladigan usullar; 
-  boshqaruv  xarakatlarining  barcha  qismlari  tuplami  (tashkil  etish, 
prognozlash, normalashtirish, rеjalash, nazorat va tartibga solish, xisob va 
xisobot, taxlil, axborot tuplash va qayta ishlash); 
- boshqaruv tuzilishi; 
- boshqaruv xodimlari; 
- qabul qilingan normalar va qoidalar; 
- tеxnik vositalar. 
Ekologik  boshqaruv  tizimining  asosini  ma'lumotlar  bankidan  iborat 
bulgan  axborotlar  tashkil  etadi.  Masalan,  foydali  qazilma  qonlarining  va 

---

 
123 
foydali  qazilma  konlarini  aniqlanishi  extimoli  bulgan  istiqbolli  еr  qa'ri 
uchastkalarining  davlat  rеsurslari  axborotlari  minеral  xom  ashyo  bazasini 
uzlashtrish  va  yanada  rivojlantirish  istiqbollarini  aniqlash  va  ularni 
boshqarish maqsadida tuplanadi.  
Ekologik  boshqaruv  maqsadga  mivoviq  ta'sir  sifatida  boshqaruv 
xarakatlarining  ma'lum  kеtma-kеtligi  bulib,  qator  boshqaruv  richaglari 
tizimidan  foydalanadi.  Boshqaruv  jarayonlari  uz-uzini  tartibga  soluvchi 
tizimlarga  xos  bulib,  ular  uzgaruvchan  atrof-muxit  sharoitida  uzlarining 
asosiy xossalarini saqlab qolish qobiliyatiga ega buladilar. Boshqaruvning 
quyidaagi  umumiy  elеmеntlarini  ajratish  mumkin:  boshqaruv  ob'еkti  va 
sub'еkti, tugri va tеskari axborot aloqalari, ekologik va ijtimoiy muxit.  
Boshqaruvning  ob'еkti  va  sub'еkti  ular  urtasida  yuzaga  kеladigan 
aloqalarning  paydo  bulishi  bilan  boshqariladigan  uzgaruvchan  (dinamik) 
tizimni  tashkil  etadi.  Atrof  tabiiy  muxitni  boshqarish  atrof-muxitga  ishlab 
chiqarish  va  ishlab  chiqariladigan  maxsulotlarning  zararli  ta'sirini 
chеklaidigan  norma  va  talablarning  bajarilishi  xamda  tabiiy  rеsurslardan 
ratsional foydalanish, ularni tiklash va takror ishlab chiqarishni ta'minlaydi.  
Bu faoliyat quyidaagi natijalarga erishishga yunaltiriladi: 
- Foydali qazilma konlaridan ratsional foydalanish; 
- Atrof-muxit elеmеntlari nazorati va boshqaruv tizimlari samarali ishlashi 
va  ularning  barcha  birlashmalar,  korxonalar,  firmalar  xizmati  bilan 
aloqalari samarasini oshirish; 
-  Atmosfеraning  chiqarmalar  bilan  ifloslanishini  tuliq  bartaraf  etish  yoki 
mе'yoriy talablar darajasida yoki undan pastroq bulishiga erishish; 

---

 
124 
- Suv sarfini kamaytirish; 
-  Suv  ob'еktlari  tashlanmalar  bilan  ifloslanishini  tuliq  bartaraf  etish  yoki 
mе'yoriy talablar darajasigacha kamaytirish; 
- Tuproq va еr osti boyliklari ifloslanishini mе'yoriy talablar darajasigacha 
yoki undan kamroq darajagacha kamaytirish; 
-  Foydali  qazilma  konlarini  komplеks  uzlashtirish  va  chiqindisiz 
tеxnologiyani  qullash  asosida  yuldosh,  qushimcha  maxsulotlar  va 
ikkilamchi rеsurslardan tuliq foydalanish; 
-  Foydali  qazilmalarning  isrof  bulishini  eng  kam  darajaga  tushirish  va 
ularning kupayishiga yul quymaslik; 
-  Tog’-kon  sanoati  korxonalari  maxsulotlariga  ekologik  asoslangan 
talablarga  rioya  qilinishini ta'minlash. 
Bu  tadbirlarning  kupchiligini  amalga  oshirish  iqtisodiy  richaglardan 
tuliq  foydalanish  bilan  uzviy  bog’liqdir.  Ekologik  boshqaruv  tizim 
tamoyillari.  Ekologik  boshqaruv  tizim  tamoyillari  uziga  xos  xususiyatga 
ega bulgan quyidaagi mеzonlarga asoslanadi: 
-  Bajariladigan  vazifalar  va  vakolatning  bulinishi  maqsadlarida  boshqaruv 
mеxnati taqsimoti. 
- Dastlabki axborot oqimlari va boshqariladigan ob'еktlar barcha qismlarini 
xarakatga kеltiruvchi komandani markazlashtirish. 
-  Xokimiyat  mas'uliyatni  (javobgarlikni)  taqsimlash,  farmoyish  bеrish 
xuquqi va buysunishga majbur qilish idorasi sifatida. 
- Kеlishimlar, normalar, mе'yorlar, standartlarga rioya qilish intizomi. 

---

 
125 
Bir raxbar va bir xarakat dasturi mavjudligida raxbarlik birligi va ularning 
boshqaruv tuzilmasining tugri tarkibi va yakkaboshchilik  (boshliq- raxbar) 
bilan ta'minlanishi. 
Xususiy  manfaatlarni  umumiy  manfaatlarga  buysundirish.  Uz 
vazifalarini yaxshi bajarganlik uchun ragbatlantirish (ish xaqi, mukofotlar, 
foyda  olishda  ishtirok  etish).  Uzining  aniq  vazifalari  bulgan  raxbarlik 
lavozimlarining oliy buginidan tortib, to quyi bugingacha zarur iеrarxiyasi 
mavjudligi. Tartibning mavjudligi, ya'ni xar bir shaxs uchun ma'lum uringa 
va  xar  bir  shaxs  uchun  uz  urni  bulishiga  erishish.    Adolatlilik  va  uning 
xayrixoxlik  va  adolatlilik,  xodimlarning  uz  xizmat  vazifalarini  bajarishini 
ragbatlantirish  bilan  qunshlishi.  Uz  vazifalarini  stabil  bajarishni 
ta'minlaydigan  xodimlar  tarkibining  doimiyligi.  Xodimlar  faolligi  va 
ularning  kasbiy  maxorati  usishini  ta'minlaydigan  tashabbuskorlikning 
mavjudligi.