27.9 Yarim o‘tkazgichli diod va triodlar
р-n- tip asosida ishlaydigan qurilmalar haqida fikirlashdan oldin р-n-
o‘tishni hosil qilishning ba’zi bir usullari bilan tanishaylik. Yuqorida р-n – o‘tishni
р- va n- tipdaga yarim o‘tkazgichlarni bir biriga tekkizish yo‘li bilan hosil qilib
bo‘lmaydi deb aytgandik. Shuning uchun, odatda р-n- o‘tishni hosil qilish uchun
quyidagi usulllardan foydalaniladi:
1)
Masalan, n- tipidagi germaniy kristalining ustiga indiy kristalining
parchasini qo‘yib, ularni asta sekin qizdiraylik. Indiyning erish temperaturasi 428
K, germaniyniki esa 1215 K. Shuning uchun temperatura ortishi natijasida indiy
eriydi, sung indiy – germaniy aralashmasi germaniy kristallining ichiga bir oz
chuqirlikgacha kirib borgan qatlam tashkil etadi. Asta-sekin sovitish natajasida bu
qatlam ham kristallanadi. Lekin u р- tip kristalldair. Demak, yuqoridagi protsess
natijasida germaniydan iborat qatlam vujudga keladi. Ular oralig’ida esa р-n- o‘tish
vujudga keladi.
2)
Biror idishga, masalan n –tip yarim o‘tkazgich va ushbu yarim
o‘tkazgichda р- tip o‘tkazuvchanlikga sabab bo‘ladigin aralashma solaylik.
Idishning havosini so’rib olib, uni biror inert gaz bilan to‘ldiramiz va idishni
germetik ravishda berkitamiz. Јizdirish natijasida aralashma atomlari buQlanadi va
diffuziya hodisasi natijasida yarim o‘tkazgich ichiga kirib boradi. Aralashma
atomlari kirib borgan qatlam р- tip yarim o‘tkazgichga aylanadi. Natijada yarim
o‘tkazgich sirtidan unchalik chuqur bo‘lmagan masofada р-n- o‘tish vujudga
keladi.
Biz yuqorida bayon etgan р-n- o‘tishni hosil qilish usullaridan tashqari ancha
murakkab texnologiyali usullar ham mavjud.
440
Endi yarim o‘tkazgichli qurilmaning ishlash prinsipi bilan tanishaylik. Oldingi
paragrafda tanishib o‘tganimizdek, р-n- o‘tish orqali tok asosan bir xil yo‘nalishda
oqar edi. р-n- o‘tishning bu xususiyatidan o‘zgaruvchan tokni to’g’irrlash
maqsadida foydalanish mumkin. O‘aqiqatdan, р-n- o‘tishga sinusoidal qonun
bo‘yicha o‘zgaruvchi kuchlanish qo‘yilgan bo‘lsin. Toq yarim davridagi
kuchlanish ayni р-n- o‘tish uchun to’g’ri kuchlanish bo‘lsa, juft yarim davridagisi
esa teskari kuchlanish bo‘ladi. Ko‘pincha yarim o‘tkazgichli diodlardan iborat
to‘g’irlagachlarning ko‘prik sxemalaridan keng foydalaniladi.
27.16-rasm
Bu 27.16-rasmdagi sxemaga asosan to‘g’irlagichning ishlash prinsipi
quyidagicha: kuchlanishning toq yarim davrida D
1
va D
2
diodlar tok o‘tkazadi. D
3
va D
4
diodlar berk bo‘ladi. Natijada tok A nuqtadan diod D
1
, nagruzka qarshiligi
R
N
, diod D
2
orqali V nuqtaga oqadi. Kuchlanishning juft yarim davrida D
3
D
4
tok
o‘tkazadi, D
1
va D
2
diodlar esa berk bo‘ladi. Bunda tok V guqtadan diod D
4,
nagruzka qarshiligi R
N,
diod D
3
orqali A nuqtaga oqadi. Demak, toq yarim
davrlarda ham, juft yarim davrlarda ham, nagruzka qarshiligi orqali o‘tuvchi
tokning yo‘nalishi bir xil bo‘ladi. Shuning uchun to’g’irlagichning ko‘prik
sxemasida tokning ikkala yarim davrlaridan foydalanish imkoniyati tug’iladi.
p-n- o‘tish xususiyatlaridan foydalanib elektr signallarini kuchaytiruvchi
qurilma- yarim o‘tkazgichli triodlar yasash mumkin. Odatda bunlay qurilmani
tranzistor deb ataladi. Tranzistorlar uchta yupqa qatlamdan tashkil topgan bo‘ladi.
Bu 27.17-rasmdan ko‘rinib turibdiki, tranzistordagi chetki qatlamlar hamma vaqt
bir xil tipdagi o‘tkazuvchanlikga ega bo‘ladi. O’rtadagi qatlamning
441
o‘tkazuvchanligi chetki qatlamlarnikidan boshqacha bo‘ladi, ya’ni chetki
qatlamlarning o‘tkazuvchanligi р- tip bo‘lsa, o‘rta qatlamning o‘tkazuvchanligi n-
tip bo‘lishi kerak. Tranzistorning o‘rta qatlami baza deb, chetki qatlamilari esa
Do'stlaringiz bilan baham: |