26.10 Kvant mexanikasida garmonik ossilyator
X o’qi bo’ylab kvazielastik F = - kx kuch ta’sirida harakatlanuvchi m
massali zarra garmonik ossilyator deb
ataladi.
Klassik
fizikada
bunday
ossilyator
m
k
0
chastota
bilan
tebranib,
uning
amplitudasi A va energiyasi (W A
2
)
ning
qiymatlari 0 dan
gacha
intervalda bo’lishi mumkin. Klassik
nazariyaga asosan, amplitudasi A bo’lgan ossilyatorning –A x A intervaldagi
koordinatalarga ega bo’lish ehtimolligi
kl
26.12-rasmda parabolasimon chiziq
bilan tasvirlangan.
Bu grafikdan ko’rinishicha, x ning qiymati A ga yaqinlashganda
kl
ning
qiymati nihoyatda ortib ketadi.
Endi garmonik ossilyatorning tebranishini kvant mexanikasida ko’rib
chiqaylik. Bu masala uchun Shredinger tenglamasi
0
2
1 h
n
n
W
, (n = 0, 1, 2, …) (26.27)
ifoda bilan aniqlanuvchi energiyalardagina
yechmga ega bo’lishini ko’rsatish mumkin.
Demak, garmonik ossilyatorning energiyasi
kvantlangan bo’lib, uing qiymatlari kvant
son n bilan aniqlanadi. 26.13-rasmda
ossilyator ega bo’lishi mumkin bo’lgan
diskret energetik sathlar tasvirlangan.
Nazariy mulohazalarning ko’rsatishicha, elektr ossilyator (ya’ni dipol)
elektromagnit maydon bilan ta’sirlashganda qo’shni energetik sathlarga o’tadi:
agar fotonni yutsa, yuqori sathga, agar foton chiqarsa, quyi sathga o’tadi. Bu
12. 6-rasm
26.13-rasm
26.12-rasm
404
protsesslarda foton chastotasi ossilyatorning xususiy chastotasi
0
ga, energiyasi
esa ossilyatorning qo’shni energetik sathlarning ayirmasiga, ya’ni h
0
ga teng
bo’ladi. Garmonik ossilyatorning minimal energiyasi noldan farqli bo’lib, uning
qiymati ½ h
0
ga teng. Garmonik ossilyatorni, hatto, absolyut nolgacha
sovitilganda ham undan bu energiyani olib bo’lmaydi. Minimal energiyaga ega
bo’lgan ossilyator tebranadi, lekin nurlanish chiqara olmaydi.
26.12-rasmda sinusoidasimon chiziq bilan tasvirlangan grafik, kvant
nazariyaga asosan, koordinatasi x bo’lgan nuqtada zarraning bo’lish ehtimolligi
kv
ni ifodalaydi. Bu grafikni tuzish uchun Shredinger tenglamasining n=1 uchun
yechmini, ya’ni to‘lqin funksiyani topib, sung x ning turli qiymatlari uchun
2
aniqlangan. Mazkur grafikdan ko’rinib turibdiki, klassik nuqtai nazardan ruxsat
etilgan soha (ya’ni x ning qiymatlari – A dan +A gacha bo’lgan soha nazarda
tutilyapdi) dan tashqari nuqtalarda ham zarraning bo’lish ehtimolligi noldan farqli.
Buning sababi zarraning to‘lqin xususiyatga egaligidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |