|
Nazorat uchun savollar
1.
Ta’limning metod va usullari haqida tushuncha bering.
2.
Ta’limning ko‘rgazmali metod va usullari qaysilar?
3.
Ta’limning og‘zaki metod va usullari nechta?
4.
Ta’limning amaliy metod va usullari hamda ularning
boshqa metodlar bilan bog‘liqligi haqida so‘zlab bering.
4-§. Bola asab tizimining alohida xususiyatlari
Ilk yoshdagi va maktabgacha yoshdagi bolalarning to‘laqonli
jismoniy tarbiyasini amalga oshirishda bola markaziy asab
tizimi rivojlanishining yoshga oid qonuniyatlarini o‘rganish
alohida ahamiyatga ega. Bu pedagogik ta’sir etish shakllarni
tanlashga va ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishga yordam
beradi.
Olimlarni aniqlashicha, bola o‘zining tug‘ma qobiliyati
va asab tizimi xususiyatlari bilan dunyoga keladi. Biroq,
ular bola psixik rivojlanishining organik zamini bo‘lib,
bu rivoshlanishning xarakter va darajasini belgilamaydi.
Shuningdek, har bir bola o‘zining asab-ruhiy rivojlanishi uchun
ishonchli asosni tashkil etuvchi katta potensial psixofiziologik
imkoniyatlarga ega bo‘lishi isbotlangan. Shunday qilib, bir
tomondan organik zaminni va ikkinchi tomondan potensial
imkoniyatlarni hisobga olgan holda, eng qulay pedagogik
37
sharoit yaratish, maqsadga yo‘naltirilgan tarbiya va ta’lim
sharoitida bola organizmi va psixikasga bevosita ta’sir etish
imkonini beradigan jismoniy tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil
etish lozim. Bolaning tug‘ma asab tizimi xususiyatlari va
uning shakllanishidagi tashqi ta’sirning yetakchi rolini hisobga
olgan holda to‘g‘ri tartib (yaxshi uyqu, mashg‘ulotlar hajmini
aniq belgilash, faol harakat faoliyati, ochiq havoda bo‘lishga
belgilangan vaqt) va uning og‘ishmay bajarilishini ta’minlash
muhimdir. Bunda ijobiy emotsional vaziyat – bolalarning o‘zaro
va kattalarning bolalar bilan bir maromda vazmin, do‘stona
munosabatlari alohida ahamiyatga ega.
Fiziolog N.I. Krosnagorskiy fikricha: “Kattalarning namu-
na bo‘lishi, atrof-muhit va butun sharoit oliy asab tizimining
rivojlanishida muhim omillar sanaladi. Norozilik, hayajonli,
janjalli vaziyatda bolalar injiqliklarining turli shakllari kelib
chiqadi, bolaga har tomonlama vazmin muomala qilish esa
qat’iy, tugallangan xarakter shakllanishining yaxshigina
vositasidir”.
Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarning tipologik xusu-
siyatlariga individual tartibda yondashish, tartib uchun optimal
sharoit, chiniqish, faol harakat faoliyati, bolaning emotsional
ijobiy holatini amalga oshirish maqsadida hisobga olinadi.
Tarbiyachining kundalik turmush jarayonidagi shaxsiy
kuzatishlari juda muhimdir. Mavjud tahlil qilish tarbiyachiga
zarur xulosalar chiqarishga va bolaning emotsional holatini
saqlab turishga, xilma-xil faol faoliyatni rivojlantirishga, ijodiy
maylini namoyon qilish yo‘llarini belgilashga yordam beradi.
Jismoniy tarbiya bola shaxsining har tomonlama rivojlani-
shiga ta’sir etishning amaliy vositalari va metodlariga ega. Faol
harakat faotiyati jarayonida bola axloqiy-irodaviy sifatlarni
namoyon etishni mashq qiladi: o‘yinda qo‘lga tushish xavfiga
qaramasdan botirlik bilan harakat qiladi, o‘rtog‘ini qo‘llashga,
umumiy ishni hamma bilan birgalikda bajarishga intiladi,
(masalan, o‘z vaqtida yugurib kelib, barcha bolalar bilan
safga tizilishi) va boshqalar. Bunday harakat birnecha bor
takrorlangach, bola uni zarurat sifatida anglaydi, tarbiyachi va
tengdoshlarining rag‘batlantiruvchi bahosi bolada ma’naviy
qoniqish tuyg‘usi, emotsional ko‘tarinkilik, bundan keyin ham
38
shunday harakat qilish istagini uyg‘otadi. Yetakchi rollarni
tortinchoq bola ijro etishi va tarbiyachining topshirig‘iga ko‘ra
biror mashqni qanday bajarishni barcha bolalarga ko‘rsatish va
tushuntirish, uni asta-sekin uyatchanlikdan qutqaradi, xotira-
sini charxlaydi, mashg‘ulotlarga qiziqishni uyg‘otadi. Bola an-
cha xushmuomala, tashabbuskor, xushchaqchaq bo‘la boradi.
Yengiltak, biroq o‘ziga bino qo‘ygan bolalar mashg‘ulotlar va
o‘yinlar jarayonida asta-sekin umumiy talablarga bo‘ysunadigan,
ancha vazmin, uyushgan, o‘zgalarga yon beradigan, qiziqarli
topshiriqlar (o‘yinda boshlovchi bo‘lish, sevimli rolni o‘ynash,
mashqlarni tushuntirish va namoyish qilish h.k.)ni bajarishda
navbatga rioya qiladigan bo‘la boradilar.
Chiniqishga oid tadbirlar asab tizimini mustahkamlaydi
va uning faoliyatini yaxshilaydi; jismoniy mashqlar, jumladan
harakatli o‘yinlar faol harakat faoliyati uchun sharoit yaratadi va
emotsional ko‘tarinkilik, g‘ayrat uyg‘otadi, qon aylanishi, yurak
faoliyati va miyaning qon bilan ta’minlanishini kuchaytiradi,
organizmni umumiy sog‘lomlashtirishga yordam beradi.
Bolada ijodiy tashabbusning tizimli rivojlanishini
jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi deb hisoblash lozim.
Bu tashabbusning namoyon bo‘lishiga harakatli o‘yinlar va
jismoniy mashqlardagi harakat faoliyati yordam beradi. Bu
harakat shakllarida (bolalarga) beriladigan ijodiy topshiriqlar
tasavvur va tafakkurning rivojlanishini, assosiatsiya va biror
narsa o‘ylab topish istagining tug‘ilishini, so‘ng o‘z niyatini
amalda qo‘llashga intilishni kuchaytiradi. (L.M. Korovina,
E.Y. Stepanenkova).
“Inson salomatligi haqida g‘amxo‘rlik, ayniqsa bola salo-
matligi haqida g‘amxo‘rlik, – deb yozgan edi V.A. Suxom-
linskiy, – bu faqatgina sanitariya-gigiyena me’yor va qoida-
lari kompleksi, tartib, ovqatlanish, mehnat qilish, dam olishga
qo‘yiladigan talablar yig‘indisigina emas. Bu avvalo, barcha
jismoniy va ma’naviy kuchlarning garmonik to‘kisligi haqida-
gi g‘amxo‘rlikdir va garmoniyaning gulchambari – ijod zavqi,
quvonchi hisoblanadi”.
39
Do'stlaringiz bilan baham: |
