O’zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi nаvоiy dаvlаt pеdаgоgikа instituti

 
8-MAVZU:PEDAGOGIK NIZOLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH 
TEXNOLOGIYASI 
Reja:
 
1.  Pedagogik nizolarning asosiy sabablari.  
2.  Pedagogning perseptiv (o’quvchi, talabalarni tushunish) xatolari.  
3.  Pedagogning  o’quvchi-talabalar  bilan  ish  yoki  shaxsiy  ish  yuzasidan  bo’ladigan 
kelishmovchiliklarni va ularni bartaraf etishning o’ziga xos xususiyatlari.  
4.  Yosh pedagoglar faoliyatida odatda yo’l qo’yiladigan xatolar va ularni yengish 
yo’llari.  
5.  O’zaro uchraydigan nizolarni bartaraf etish texnologiyasi. 
 
Chex pedagogi  Yan Amos Komenskiy o’qituvchilik kasbini Yer yuzidagi har 
qanday  kasbdan  ko’ra  yuqoriroq  darajada  turadigan  faxrli  kasb  hisoblaydi. 
A.Navoiyning fikricha, gohida bir kishi bitta bolaga tarbiya berishga ojizlik qiladi. 
Muallim esa, bir guruh bolalarga ilmu-adab o’rgatadi. Bu jarayonda muallim ko’p 
aziyat  chekadi,  mashaqqatlarni  o’z  boshidan  kechiradi.  Shu  bois  shogirdlar  ustoz 
olidda  umrbod  qarzdor  ekanliklarini  his  etishlari  darkor.  Shogird  podsholik 
martabasiga  erishsa ham, muallimga qulluq qilsa arziydi deydi. Hazrat A. Navoiy 
bolalarga  yaxshilik  qilish,  o’qituvchilik  sha’ni,  qadr  qimmati,  o’qituvchilik 
ma’suliyati,  o’qituvchilik  vijdoni,  talabchan  va  adolatli  bo’lishi  o’qituvchining 
ma’naviy  qiyofasi  halolligi,  pokligi,  rostgo’yligi  kabilar  o’qituvchi  axloqining 
muhim  fazilatlari  hisoblanadi.  Ularni  chuqur  va  puxta  o’zlashtirishi  bulajak 
o’qituvchi  uchun  katta  amaliyot  ahamiyat  kasb  etadi.  Ota-bobolarimiz  doimo 
yaxshi  niyat,  yaxshi  orzu-istaklar  bilan  yashaganlar.  O’zlaridan  yaxshi  nom 
qoldirishga intilganlar.  
Pedagogik konflikt psixologik nuqtai-nazardan olib qaraganda pedagogika va 
psixologiya fanlari bir-biriga o’zviy bog’liqdir.
 
O’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi kelishmovchilik, tortishuv, mojaro bular 
pedagogik  konfliktdir.  Pedagog  har  tomonlama  tarbiyalangan,  aqliy,  ahloqiy, 
ma’naviy  bo’lib,  bilim  doirasi  keng,  nutqi  ravon,  pedagogik  bilim  mahorat  egasi 
bo’lishi  lozim.  O’qituvchining  pedagogik  bilim  mahorati  asosan  sinf,  auditoriya 
mashg’ulotlarida  yaqqol  ko’rinadi.  O’qituvchi  bilan  o’quvchi,  talabalar  o’rtasida 
o’zaro jonli til, fikr almashuv, samimiy munosabat, hurmat izzat, asosiy maqsadga 
erishishga hamkorlik lozim. Pedagog o’z guruhida nechta bola bo’lsa, ularning har 
birining  xarakterini,  oilaviy  muhitini,  psixikasini,  xulqi-atvorini,  bilim  saviyasini 
yutug’i  va  kamchiliklarini  o’rganib,  keyin  shunga  qarab  har  bir  bolaga  qanday 
yondashishi lozimligini bilishi kerak. O’quvchining bilim saviyasini hamda xulqini 
baholashda ham o’qituvchidan adolatli bo’lish talab etiladi. O’qituvchi ma’suliyatli 
bo’lishi,  va  uning  zimmasiga  bola  shaxsini  barkamol  inson  sifatida  tarbiyalash 
ma’suliyati  yuklanadi.  Pedagog  mana  shu  yuqoridagilarga  rioya  qilib  ish  olib 
borgandagina o’qituvchi bilan o’quvchilar orasida konflikt paydo bo’lmaydi.  
Pedagogik konfliktlar o’z o’zidan kelib chiqmaydi.
 
Konflikt  holati  sekin-asta  ochiqchasiga  konfliktga  aylanadi.  Bunday  holat 
uzoq  davom  etishi  va  konfliktga  aylanmasligi  mumkin.  Buning  uchun  insindent 

---

bo’lishi  lozim.  Insindent  –  bu  tomonlar  bevosita  to’qnashuvining  boshlanishi 
uchun  rasmiy  sabab,  hodisadir.  Insindent  nogahon  ro’y  berishi  mumkin,  yo 
bo’lmasa uni konfliktning sub’ekti  (yoki sub’ektlari) qo’zg’ashi mumkin. 
Insindent hodisalarning tabiiy rivojlanishi natijasi ham bo’lishi mumkin. 
Ehtimoli  bo’lgan  “begona”  konfliktda  o’z  qiziqishlarni  ko’zlagan  uchinchi 
kuch ham insindentni tayyorlashi va qo’zg’ashi mumkin. 
Vujudga kelish xarakteriga ko’ra konfliktli holat va insindentning to’rtta turi 
ajratiladi: 
1. 
Obyektiv  bir  maqsadga  yo’naltirilgan  (Masalan:  ta’limning  yangi 
shakllari  tatbiq  etilishi  bilan  o’qitish  tarkibidagi  yangi  o’zgarishlarga  yoki 
o’qituvchilar tarkibidagi o’zgarishlar zaruriyat tug’iladi).  
2. 
Obyektiv  bir  maqsadga  qaratilmagan  (Ishlab  chiqarishning  tabiiy 
rivojlanish yo’li mavjud mehnatni tashkil qilish usuliga zid keladi). 
3. 
Subyektiv bir maqsadga qaratilgan (inson o’z muammolarini hal qilish 
uchun konfliktga boradi). 
4. 
Subyektiv  bir  maqsadga  qaratilmagan  (bir  yoki  bir  necha 
tomonlarning qiziqishlari nogohon to’qnashadi). 
Insindent konfliktning yangi sifatga o’tishini ifodalaydi. 
Yuzaga  kelgan  holatda  konfliktga  kirishayotgan  tomonlar  xulqining  uch 
varianti mumkindir: 
1. 
Tomonlar  yuzaga  kelgan  qarama-qarshilikni  bartaraf  qilishga  va 
kompromiss topishga harakat qilishadi. 
2. 
Tomonlardan  biri  o’zini  “xuddi  hech  nima  bo’lmaganday”  tutadi 
(konfliktdan o’zini olib qochish). 
3. 
Insindent  ochiqchasiga  qarama-qarshilikni  boshlanishiga  signal 
bo’ladi.  
U yoki bu variantni tanlash ko’pincha tomonlarning konfliktli (maqsad, umid, 
hissiy oriyentatsiya) yo’nalishlariga bog’liq bo’ladi.  
Konfliktning rivojlanishida uch davr ko’zda tutiladi: 
1. 
Konfliktning  latent  (yopiq)  holatdan  tomonlarning  ochiqchasiga 
kurash holatiga o’tishi. 
2. 
Kurashning keyingi  eskalatsiyasi. O’z maqsadlariga erishish va raqib 
harakatlarini to’sish uchun  tomonlar yangi resurslarni kiritadilar. 
3. 
Konflikt  o’z  cho’qqisiga  yetadi  hamda  mumkin  bo’lgan  barcha  kuch 
va vositalarni qo’llovchi yoppasiga urush shakliga kiradi. 
 Me’yoriy boshqarilish darajasiga ko’ra konfliktlar quyidagicha tasniflnadi: 
  kontiniumning  bir  uchi  institutsionallashtirilgan  (duel  ko’rinishida), 
boshqasi esa absolyut konflikt (raqib to’liq yakson qilishgacha bo’lgan kurash). 
Konfliktning  yechim  pog’onasida  hodisalar  rivojlanishining  quyidagi 
variantlari mavjud: 
1. 
Tomonlardan birining ustunligi unga zaifroq bo’lgan tomonga urushni 
to’xtatish uchun o’z shartlarini qo’yish imkonini beradi; 
2. 
Kurash tomonlardan birining to’liq yakson bo’lishigacha boradi; 
3. 
Resurslarning yetishmasligi tufayli kurash cho’ziq, sust xarakter kasb 
etadi; 

---

4. 
Tomonlar  o’z  resurslarini  tugatib  va  aniq  yoki  potensial  g’olibni 
aniqlamasdan turib o’zaro murosaga kelishishadi; 
5. 
Uchinchi kuchning bosimi ostida konflikt to’xtashi mumkin. 
Konfliktni  to’xtatish  usullari  asosan  eng  konfliktli  holatni  o’zgartirishga 
yo’nalgandir. 
Konfliktli holatni o’zgartirish usullari: 
1. 
Konflikt ob’ektini yo’qotish. 
2. 
Bir ob’ektni boshqasi bilan almashtirish. 
3. 
Konflikt ishtirokchilarining bir tomonini yo’qotish. 
4. 
Konflikt ob’ekt va sub’ektlarining xarakteristikasini o’zgartirish. 
5. 
Tomonlardan birining pozitsiyasini o’zgartirish. 
6. 
Ob’ekt  haqidagi  yangi  ma’lumotlarni  olish  yoki  qo’shimcha 
sharoitlarni yaratish. 
7. 
Ishtirokchilarning  bevosita  yoki  bilvosita  o’zaro  munosabatga 
kirishlariga yo’l qo’ymaslik. 
8. 
Konflikt  ishtirokchilarining  bir  qarorga  kelishi    yoki  har  qanday 
shartga ko’nish sharti bilan arbitrga murojaat qilish. 
9. 
Konfliktni tugatishning majburiy uslublaridan biri – bu ko’ndirishdir. 
 Konfliktning  yechimi  pog’onasidagi  yakunlovchi  davr  muzokaralar 
o’tkazishni va erishilgan bitimlarni rasmiylashtirishni ko’zda tutadi. 
Konfliktlarning  kelib  chiqish  sabablari  guruhdagi  har  bir  shaxsning  fe’l 
atvoridagi  xatti-harakatlarida  shaxsga  mansub  bo’lgan  millat,  xalq  xudud 
xususiyatlarida namayon bo’ladi.  
Pedagogik konfliktologiya fanining yuzaga kelishining ruhiy madaniy asoslari 
bilan tanishish  ya’ni pedagogik ziddiyatlarni kelib chiqish sabablarini  bilishi, shu 
o’rinda  turli  pedagogik  ziddiyatlarni  kelib  chiqish  sabablarini  bilishi,  shu  o’rinda 
turli pedagogik ziddiyatlarni oldini olishi va bartaraf etish usullari haqidagi nazariy 
bilimlarni  amaliyotda  keng  tadbiq  etishlari  talabalar  bilimlariga  quyilgan  asosiy 
talablardan  biri  sanaladi.  Pedagogik  konfliktologiya  fanining  kelib  chiqish 
sabablaridan  yana  biri  pedagogik  madaniyatni  rivojlantiradi.  Pedagogik 
konfliktlarni yuzaga keltirmasligi uchun ziddiyatlarni, muammolarni oldini olishda 
o’qituvchi  pedagogika  qobiliyat  va  mahorat  o’qituvchilik  ishida  muvaffaqiyatga 
erishish  uchun  har  bir  muallim  pedagogik  mahoratni  egallashlari  zarur.  Pedagogk 
faoliyatning  samarali  bo’lishi  uchun  o’qituvchida  qobiliyatning  qo’ydagi  turlar 
mavjud  bo’lmog’i  lozim.  Bilish-qobiliyati  o’z  mutaxassisligini  kuchli  bilishi,  o’z 
fani  sohasida  kashfiyotlarni  hamisha  ko’zatib  borishi  kerakdir.  Tushuntira  olish 
qobiliyati-  o’quv  materialini  o’quvchilarga  tushunarli  qilib  yetkazib  bera  olish 
muammoli  ziddiyatli  mavzularni  hayotiy  misollar  asosida  tushuntirib  berish: 
kuzatuvchanlik  qobiliyati-o’quvchining  tarbiyalanuvchining  ichki  dunyoga  kira 
olishi,  o’quvchi  shaxsini  va  uning  vqtinchalik  ruhiy  holatlarini  yaxshi  tushinish 
bilish bilan bog’liq bo’lgan kuzatuvchanlikka ham e’tiborini qaratish.  
Ta’lim  jarayonida  o’qituvchi  konfliktlarni  yuzaga  keltirmasligi  uchun 
o’quvchini yosh va individual xuchuchiyatlariga ham e’tibor berish lozim. Har bir 
guruh talabalarini xarakteri, tempromentga qarab munosabatga kirishsa, o’qituvchi 
va o’quvchilar o’rtasida konfliktlar yuzaga kelmaydi.  

---

O’zaro munosabatlarni keskinlashtiruvchi pedagogik vaziyat.  
Pedagogik  vaziyat  ta’lim-tarbiya  jarayonida  yuz  beradigan  turli  xil  shart-
sharoitlardir.  Pedagogik  vaziyatda  shunday  holatlarga  duch  kelishimiz  mumkin. 
Ta’lim  jarayoni  olib  borilayotgan  ya’ni  o’qituvchi  ma’ruza  o’tayotgan  paytda 
talabalarimiz  tushunmagan  narsalarni  o’z  vaqtida  domlaning  fikrini  to’xtatib 
savolini  beradi.  Agar  pedagog  o’z  fanini  puxta  egallagan  bo’lsa,  savolga  javob 
berib,  keyin  ma’ruzani  davom  ettira  oladi.  Bunday  pedagogik  vaziyatda  ayrim 
pedagoglarimiz  fikrim  bo’lindi  deb  talabalarga  tanbeh  beradi.  Bu  vaziyatdan 
chiqishga  qiynalib  qoladilar.  Ayrim  gurug’larda  iqtidorli  talantli  talabalarimiz 
borki,  ularning  fikrlari  juda  keng  turli  hil  mavzudagi  savollarni  o’rtacha 
tashlaydilar, bunday vaziyatda o’qituvchi nima qilishi kerak o’qituvchi biladi lekin 
talabaga  kengroq  umumiyroq  tushuntirma  yana  savol  beraveradi.  Bunday 
vaziyatda o’qituvchi darsni bahs munozara tarzda tashkil qilsa, guruh talabalaridan 
yangi yangi fikrlarni eshitishi va so’ng umumiy xulosa qilib o’z fikrlarini bildirishi 
lozimdir. Pedagogik vaziyatlarda ham pedagogik konfliktlarni ko’rishimiz mumkin 
darsni bahs munozara shaklida qarama-qarshilik tafovut, mojoralarni oldini olishda 
talabalar  bir-biri  bildirayotgan  fikrlarini  ba’zan  umuman  rad  qilib  tashlaydila. 
Pedagogik  vaziyatda  har  talabani  ham  fikrlarini  qaysidir  tomonlama  to’g’riligini 
ta’kidlash pedagogni pedagogik vaziyatdagi yutug’idir.