R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

Axborot tizimidan (AT) avtonom foydalanish. Bu shaklda AT boshqa tizim 
tarkibiga  kirmaydi,  balki  mustaqil  faoliyat  ko’rsatadi.  Bunga,  masalan,  samolyot  va 
temir yo’l chiptalarini sotish tizimlari («Sirena», «Ekspress»), talab bo’yicha tegishli 
hujjatlarni  tayyorlovchi  axborot  -  qidirish  tizimlari  va  boshqa  turdagi  axborotli 
xazmat ko’rsatish tizimlari  misol bo’la oladi. 
AT  dan  yirik  boshqarish  tizimining  tarkibiy  qismi  sifatida  foydalanish. 
Bunda  hosil  qilingan  ma’lumotlar  va  chiquvchi  axborotdan  tizimning  boshqa 
bo’limlarining  faoliyatida  ham  foydalaniladi.  Bunday  AT  ga,  masalan,  axborot  - 

---

 
76 
o’qitish  tizimlari,  loyihalashtirishning  avtomatlashtirilgan  tizimlari,  boshqarishning 
avtomatlashtirilgan axborot tizimlari misol bo’ladi. 
SHu kabi axborot tizimlarini bir qancha belgilarga  ko’ra turkumlarga ajratish 
mumkin. 5.2-rasmda AT ni turkumlashning asosiy belgilari ko’rsatilgan. 
Hujjatli  axborot  qidirish  tizimi  (XAQT)  hujjatlashtirilgan  ma’lumotlarni 
saqlash 
va 
qayta 
ishlashni 
amalga 
oshiradi. 
Kutubxona 
faoliyatining 
avtomatlashtirilgan tizimi XAQT ga misol bo’ladi. 
Faktografik    axborot  qidirish  tizimi  (FAQT)  raqmli  va  mantli  ma’lumotlarni 
saqlashda va qayta ishlashda qo’llaniladi. Tashkil qilinayotgan AATning asosiy qismi 
FAQT turidagi tizimga misol bo’ladi. 
Ma’lumotlarni  ishlash  usuliga  ko’ra  AAT  ikki  qismga:  axborot  -
ma’lumotnoma tizimi (AMT) va ma’lumotlarni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi 
(MIAT)ga bo’linadi. 
 
                                                       AT 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.2-rasm.  AAT ning turkumlanishi 
 
AMT  talab-javob  tartibida  ishlaydi.  Bunday  tizimda  tegishli  axborotlar  talab 
bo’yicha  qidiriladi  va  foydalanuvchiga  qayta  ishlamagan  holda  beriladi.  Ikkinchi 
turdagi  tizimda  esa    topilgan  ma’lumotlar  tegishli  dasturlar  yordamida  ishlanadi  va 
foydalanuvchiga beriladi. 
Ma’lumotlarni  integratsiyalashtirish  darajasiga  ko’ra  AT  avtonom  va 
ma’lumotlar  bazasidan  tashkil  topgan  turlarga  bo’linadi.  Avtonom  fayli  tizimlarda 
(AFT)  to’plangan  ma’lumotlar  o’zaro  bog’lanmagan  holatda  bo’ladi.  SHu  sababli 
bunday turdagi tizimlar o’rniga ma’lumotlar bazasidan (MB) foydalanilmoqda. 
Taqsimlash darajasiga ko’ra  AT elementlari bitta  EHMda (lokal)  va  hisoblash 
tarmog’ida (taqsimlangan) joylashgan turdagi tizimlarga bo’linadi.