R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

 
 
 
 

---

 
20 
1.4. O’zbekistonda yagona iqtisodiy axborot tizimini qurish kontseptsiyasi 
Respublikamizda  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  yaratish  bu  milliy 
iqtisodiyot axborotlashtirish makonini tashkil qiluvchi asosiy omillardan hisoblanadi. 
YAgona iqtisodiy axborot tizimini yaratishdan asosiy maqsad hozirgi sharoitda 
vazirliklar,  idoralar  va  bank  tizimini  bir-birlari  bilan  aloqalarini  zamon  talablaridan 
kelib  chiqqan  holda  tashkil  qilishdan  iborat  bo’lib,  bunda  axborotni  yig’ish, 
jamg’arish, saqlash va tahlil qilish jarayonlarini shakllantirish hisoblanadi. 
O’zbekiston  Respublikasida  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  yaratishning 
asosiy  shart-sharoitlari  va  zaruriyati  shundan  iboratki,  mavjud  vazirlik  idoralar  va 
moliyaviy  sohalar  ishonchli  axborot  bilan  ta’minlanib  iqtisodiy  o’sishni  ta’minlashi 
zarur.  Bu  o’z  navbatida  yagona  keng  ko’lamli  to’lov  balansi  bazasini  amalga 
oshirishni  ta’minlab  beradi.  O’tkazilgan  tadqiqotlar  shuni  ko’rsatadiki  O’zbekiston 
Respublikasi  to’lov  balansining  tashkil  qiluvchi  axborot  bazasini  asosan  quyidagi 
vazirlik, tashkilot va idoralar ta’minlab beradi. Buni O’zbekiston Respublikasi to’lov 
balansining axborot bazasi yaqqol ko’rsatib turibdi (1.1- rasm). 
Ko’rsatilgan  manbalar  axborot  bazasini  birlamchi  axboroti  hisoblanib,  bunda 
Moliya vazirligi asosiy axborot etkazib beruvchilardan hisoblanadi. 
O’zbekiston  Respublikasida  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  qurish 
kontseptsiyasi, bizning fikrimizcha, quyidagi vazirlik va idoralarda yagona iqtisodiy 
axborot tizimini yaratish asoslarini taqozo qiladi va bular qatoriga quyidagilar kiradi: 
-   Iqtisodiyot vazirligi (IV); 
-   Moliya vazirligi (MV); 
-   Mehnat  va  aholini  ijtimoiy  himoya  qilishi  vazirligi (MAIHV); 
-   Davlat soliq qo’mitasi (DSQ); 
-   Davlat bojxona qo’mitasi   (DBQ); 
-   Davlat statistika qo’mitasi (DStQ); 
-   Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi (TIAA); 
- Markaziy bank (MB). 
Iqtisodiyot  vazirligida  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  yaratish  respublikada 
yagona axborotlashtirish milliy tizimini hal qiluvchi omillaridan biri hisoblanadi.  
Iqtisodiyot 
vazirligi 
yaqindagina 
tashkil 
topgan 
tashkilot 
bo’lib, 
makroiqtisodiyot  va  statistika  vazirligini  qaytadan  tashkil  qilish  natijasida  vujudga 
keldi. 
Iqtisodiyot  vazirligi  respublikamizdagi  barcha  vazirliklardan,  idoralardan 
axborotni  qabul  qilib,  olingan  axborotni  tahlili  asosida  qarorlar  qabul  qilish  uchun 
shart-sharoit yaratib bermoqda. 
Mamlakatdagi  asosiy  axborot  bazasi  tadqiq  qilinib,  tahlillar  bu  sohada  bank 
sektori  etakchi  ekanligini  ko’rsatmoqda  (1.2-rasm).  YAgona  iqtisodiy  axborot 
tizimini  iqtisodiyot  vazirligida  yaratish,  axborotni  tezkor  ravishda  olib,  bu  sohada 
ishlovchilarni hisobotlar   yig’ishdagi   mashshaqqatli   mehnatlariga   amaliy yordam 
beradi.  
2000  yildan  boshlab  O’zbekiston  Moliya  vazirligida  global    integrirlashgan 
axborot-analitik  tizimi  ishga  tushib  respublikamiz  byudjetiga  oid  faoliyatni  axborot 
bilan ta’minlab, quyidagi ishlarni amalga oshirishni nazarda tutadi: 
  respublika byudjeti (RB) xarajatlarini shakllantirish; 

---

 
21 
  respublika byudjeti xarajatlarini aniqlash; 
  respublika byudjeti bo’yicha rejalashtirish va indeksatsiyani aniqlash; 
 
32%
12%
14%
23%
19%
МВ
ДБҚ
МАИҲВ, ТИАА, 
ТИВ, ДМҚ, ОТВ
МБ
ИВ ва ДСтҚ
 
1.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi to’lov balansi axborot bazasi tarkibi 
 
 
1.2-rasm. Iqtisodiyot vazirligi axborot bazasshsh tashkil qiluvchilar 
 
  pul mablag’lari bilan moliyalashtirish; 
  maqsadli moliyalashtirish sxemalari bo’yicha hisob olib borish; 
  respublika byudjeti g’azna va haqiqiy xarajatlarini hisoblash; 
  mahalliy byudjet tushumlarini hisoblash; 
  respublika byudjeti xarajatlarini aniqlash va bashorat qilish; 
  byudjet          tashkilotlari          o’rtasida          qisqa          muddatli          sudalar, 
subventsiyalar va o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish. 

---

 
22 
Global    integrirlashgan  axborot-analitik  tizimi  yordamida  har  kuni 
respublikamiz  Moliya  vazirligiga  214  ta  tijorat  banklaridan,  valyuta  birjasidan, 
Markaziy  bankdan  axborot  uzatilib,  Moliya  vazirligidan  esa  bu  tashkilotlarga  qayta 
ishlangan  axborot  va  ma’lumotlar  yuboriladi.  Bundan  ko’rinib  turibdiki, 
republikamiz moliya tizimi yagona iqtisodiy axborot tizimini qurishga har tomonlama 
tayyor turibdi[17,18]. 
1997 yildan boshlab mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi yagona 
iqtisodiy  axborot  tizimi  sohasidagi  ishlarni  boshlab  yuborgan.  Respublikamiz 
aholisini  nafaqa  bilan  ta’minlashda  ma’lumotlar  bazasi  shaklllantirilgan,  nafaqalar 
hajmini  hisoblash  va  ularni  indeksatsiyasi  to’lov  hujjatlari  shakllari  bir  me’yorga 
keltirilgan. 
Bu  vazirlik  tashkilotlarining  axborot  ta’minoti  bo’yicha  o’zaro  aloqalari 
hozirgi  kunda  aloqa  kommutatsiya  kanallari  orqali  modemlar  yordamida  amalga 
oshirilmoqda. Vazirlikdagi  mavjud kompyuter vositalarini yangilash, modernizatsiya 
qilish va ularning sonini ko’paytirish zarurdir, chunki yagona iqtisodiy axborot tizimi 
talablari shuni taqozo etadi. 
Davlat  soliq  qo’mitasida  axborotni  qayta  ishlash  uchun  shu  sohaning  yagona 
kompyuter tizimi  mavjud.  Hozirgi kunda  davlat soliq qo’mitasi tizimida 6000  tadan 
ortiq kompyuter va 300 tadan ortiq kompyuter serverlari iqtisodiy axborotni, yuridik 
va  jismoniy  shaxslar  to’g’risidagi  axborotni  qayta  ishlashda  xizmat  qilib  kelmoqda. 
Bundan  tashqari  lokal  axborot  hisoblash  tarmoqlari  bu  soha  barcha  bo’limlari 
faoliyatida  ishlatilib,  sputnik  tizimi  asosida  ishlovchi  telekommunikatsiya 
vositalaridan soliq axborotini o’zaro almashinuvida foydalanib kelinmoqda. 
Davlat  soliq  qo’mitasining  joylardagi  bo’linmalarida  25  ta  maxsus  yaratilgan 
dasturlar  majmui  va  modullari  axborotni  saqlash  qayta  ishlash,  uzatish  va  arxivlash 
jarayonlarini amalga oshirmoqda. 
SHunga  qaramasdan  bu  sohada  echimini  kutayotgan  masalalar,  muammolar 
juda ko’p. Hozirgi paytda soliq axborotini qayta  ishlash  vazifasini bajaruvchi texnik 
vositalarning  50  foizdan  ko’prog’i  ma’naviy  eskirganligi  sababli  yagona  iqtisodiy 
axborot  tizimi  talablariga  javob  bera  olmaydi.  SHu  sababli  bu  sohaga  qo’shimcha 
zamonaviy  kompyuterlarni  jalb  etish  masalalari  hozirgi  kunning  dolzarb 
muammolaridan  biridir.  Respublikamizdagi  davlat  soliq  qo’mitasida  ishlatilayotgan 
100  dan  ortiq  lokal  hisoblash  tarmoqlari  eskirganligi  sababli  ularni  yangilash 
zaruriyati  tug’ilmoqda.  2004  yilda  Davlat  soliq  qo’mitasi  tomonidan  eksport-import 
tashqi  savdo  operatsiyalarini  amalga  oshiruvchi  axborot  tizimi  mavjud  bo’lib, 
Markaziy bank, Moliya vazirligi, tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi va tijorat banklari 
axborot resurslarini integratsiya faoliyatini mujassamlashtiradi. 
Hamkorlik 
bitimlari 
shartlari 
asosida 
O’zbekiston 
Respublikasi 
foydalanuvchilar  uchun  zamonaviy  web  texnologiyalar  asosida  o’zining  markaziy 
axborot  resurslarga  kirishni  ta’minlay  oladilar.  O’tkazilgan  tadqiqotlar  natijalari 
shuni  ko’rsatadiki,  tashqi  savdo  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  yaratish  jarayoni 
quydagi ishlarni amalga oshirishni taqozo qiladi: 
 
  turli  xildagi  ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  tizimlarini  elektron  xabarlar 
bo’yicha o’zaro bog’liqligini ta’minlash; 

---

 
23 
  vazirlik  va  idoralar  axborot  resurslari  yordamida  tashqi  savdo  ma’lumotlar 
bazasi bo’yicha yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish. 
Keyingi  bosqichlarda  esa,  tizimni  shakllantirish  jismoniy  shaxslar  bilan 
ishlash,  birja  va  barter  bitimlarini  rasmiylashtirish  hisobotini  amalga  oshirish 
jarayonlari  bilan  bog’liq  ravishda  olib  boriladi.  O’zbekiston  Respublikasi  Davlat 
statistika qo’mitasida hozirgi kunda 15 ta lokal hisoblash tizimlari va 203 ta alohida 
kompyuter  tarmoqlari  faoliyat  yuritmoqda.  Ular  3  pog’onali  korporativ  hisoblash 
tarmog’idan  tashkil  topib,  tarmoqlar  o’rtasida  axborot  ayirboshlash  ichki  elektron 
pochta yordamida bajariladi. 
Mazkur  tarmoqda  ham  hisoblash  uskunalarini  yangilash  zaruriyati  mavjud 
bo’lib,  bu  tarmoq  uchun  bitta  xodimga  bitta  kompyuter  to’g’ri  kelishi  shart. 
Taxminlarga  ko’ra  har  bir  tuman  bo’limiga  yana  3  tadan  kompyuter, 
Qoraqalpog’iston  statistika  boshqarmasiga  va  Toshkent  viloyati,  Toshkent  shahri 
statistika  tashkilotlariga  30  dan  ortiq  zamonaviy  kompyuterlar  o’rnatish  zarurdir. 
SHundan  kelib  chiqqan  holda  O’zbekiston  Respublikasi  Davlat  soliq  qo’mitasi 
qoshida  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  joriy  qilish    uchun  120  dan  ortiq 
zamonaviy kompyuterlar ajratish kerak bo’ladi. Statistika sohasida tumanlar bo’yicha 
mehnat  unumdorligini  oshirish  maqsadida  kompyuterlarning  kichik  tarmoqlari  va 
terminal majmualar yaratilishi darkor. 
Respublika  axborotlashtirish  milliy  tizimini  shakllantirishda  Markaziy  bank 
yagona 
iqtisodiy 
axborot 
tizimini 
yaratish 
zaruriyati 
eng 
dolzarb  muammolardan  bo’lib,  bu  sohadagi  tijorat  banklari  ham  eng 
yirik  axborot  etkazib  beruvchilardan  hisoblanadi.  Ularning  bank  sektori  axborot 
bazalaridagi ulushi 1.3-rasmda keltirilgan. 
Hozirgi  paytda  Markaziy  bank  tomonidan  elektron  to’lovlar  tizimi  to’laqonli 
ishlab  turibdi.  Bu  tizim  banklar  o’rtasida  axborotni  yuqori    darajada  o’tkazish 
layoqatliligi, hujjatlarni tezkor qayta nshlash qobiliyati bilan dong taratgan. 
Respublikamizdagi barcha tijorat banklari Markaziy bankning axborot markazi 
bilan  bank  telekommunikatsion  tarmog’i  orqali  ulangan.  Markaziy  bank  tomonidan 
bank  axborotini  uzatish  tarmog’i  yaratilgan  bo’lib
, 
u  raqamli  va  kommutatsiya 
paketlari  tarmoqlari  majmuasidan  iborat.  Ushbu  telekommunikatsiya  tarmog’i 
Toshkent  shahrida  1996  yildan  beri  samarali  faoliyat  ko’rsatib  kelyapti.  Tarmoq 
yordamida  tijorat  banklarining  barcha  filiallaridan  Markaziy  bankning  bosh 
axborotlashtirish  markaziga 64  Kbit/sek tezlikda  ma’lumotlar  uzatilib, tizim raqamli 
optik tolali va radioreleli aloqa tarmoqlari yordamida faoliyat yuritadi. Ushbu tarmoq 
Markaziy  bank  va  Jahon  tiklanish  va  taraqqiyot  banklari  mablag’lari  hisobidan 
moliyalashtirilgan.  YUqoridagi  qayd  etib  o’tilgan  dalillar  bank  va  moliya  tizimini 
ham  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimiga  o’tish  uchun  tayyor  ekanligini  ko’rsatib 
turibdi. 
Axborotlashtirish  milliy  tizimini  yaratishning  asosiy  maqsadi  va  vazifasi 
yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  bosqichma-bosqich  iqtisodiyotga  joriy  qilishdan 
iborat. 
 

---

 
24 
 
1.3-rasm. Vazirliklar va idoralarni ta’minlovchi bank sektori axborot bazalari 
 
YAgona  iqtisodiy  axborot  tizimini  qurish  barcha  qatnashuvchilar  uchun 
quyidagilarni nazarda tutadi: 
 axborotni qayta ishlashning avtomatlashgan tizimini tashkil qilish; 
 axborotni olish va uzatish jarayonlarini avtomatlashtirish; 
 olinadigan va  uzatiladigan  axborotni  o’z  vaqtida qayta ishlash; 
 hisobotlarni uzatish va olishda  insonlar  ishtirokini kamaytirishni. 
Qurilayotgn yagona iqtisodiy axborot tizimiga turli xildagi talablar qo’yiladi va 
bu  talablarni  eng  muhim  shartlaridan  biri  tizimni  tashkil  qilishda  boshqaruvchilar 
tomonidan  to’g’ri  echim  qabul  qilishdir.  Tizim  uchun  shunchaki  dasturlar  kerak 
emas,  balki  amaliy  dasturlar,  kompyuterlar,  kommunikatsiya  uskunalari,  aloqa 
kanallaridan iborat bo’lgan yaxlit texnologiya kerak. 
Tizim  axborot  ta’minoti  to’g’risida  so’z  yuritadigan  bo’lsak,  bu  tizim 
ma’lumotlar bazasi quyidagilardan tashkil topishi kerak: 
  tijorat banklari hisobotlari ma’lumotlar bazasi (MB); 
  tijorat banklari (TB); 
  tilla va valyuta zahiralari bo’yicha ma’lumotlar bazasi; 
  bank tizimini kadrlar bilan ta’minlash ma’lumotlar bazasi; 
  Markaziy bank hujjat aylanishi tezkor ma’lumotlar bazasi; 
  tizim administratori ma’lumotlar bazasi; 
  soliq        tashkilotlarida          xo’jalik        yurituvchi        sub’ektlarni  ro’yxatga 
oluvchi ma’lumotlar baza; 
  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlari  byudjet  va  nobyudjet  fondlari  bilan  o’zaro 
munosabatlari ma’lumotlar bazasi; 
  yagona ma’lumotnoma; 
  import  va  eksport  bo’yicha  Davlat  soliq  qo’mitasi  bitimlari  ma’lumotlar 
bazasi; 
  avtomobil  vositalarini  davlat  ro’yxatiga  oluvchi  ichki  ishlar  vazirligi  
ma’lumotlar bazasi; 

---

 
25 
  ichki ishlar vazirligining fuqarolar pasportlari bo’yicha ma’lumotlar bazasi; 
  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarni  ro’yxatga  olish  bo’yicha  adliya  vazirligi 
ma’lumotlar bazasi; 
  mahalliy    ijro      etuvchi      hukumat    tashkilotlaridagi      xo’jalik  yurituvchi 
sub’ektlarning ro’yxatga oluvchi ma’lumotlar bazasi va boshqalar. 
Bundan  tashqari  boshqa  vazirliklar  va  idoralar  ham  yagona  iqtisodiy  axborot 
tizimiga ulanish uchun o’z ma’lumotlar bazasini yaratishlari lozim. 
Respublika  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimining  to’laqonli  faoliyati  uchun 
quyidagi asosiy talablar bajarilishi lozim: 
 
axborot harakatini tarkibiy qismlariga qo’yiladigan tlablar; 
 
axborot harakati qo’shma tizimlariga talablar; 
 
tizimdagi axborotni yig’ish va qayta ishlash texnologiyalariga talablar; 
 
tizimni  tashkil  qiluvchilar  o’rtasida  ma’lumotlar  bazasini  uzatishga 
bo’lgan talablar; 
 
texnik va dasturiy ta’minotga bo’lgan talab; 
 
texnik va dasturiy vositalarning nosozlik jarayonlari; 
 
ma’lumotlar bazasining yaxlitligini tiklashga talablar. 
Yagona iqtisodiy axborot tizimi uchun hozirgi kunda lokal hisoblash tizimi va 
telekommunikatsiya  ta’minoti  juda  muhim  hisoblanib,  quyidagilarni  amalga 
oshirishni talab qiladi: 
  respublika  apparatida  200  dan  kam  bo’lmagan  kompyuterlarni  birdaniga 
ulanishi  va  10  dan  kam  bo’lmagan  foydalanuvchilarning  quyi  tizimlarda 
mavjud bo’lishi; 
  tarmoq  uskunalari  sifatida  zamonaviy  yuqori  tezlikdagi  tarmoq 
texnologiyalaridan foydalanishning tashkil qilinishi; 
  virtual tarmoqlar bo’yicha trafiklarni uzatish holati; 
  lokal  hisoblash  tarmog’i  ishtirokchilarini  global  tarmoqqa  64  Kbt/s.  dan  2 
Mbt/s. gacha tezlikda ulanish imkoniyati; 
  hududiy  taqsimlangan  tarmoq  va  lokal  hisoblash  tarmog’i  yordamida 
ma’lumotlarni sifatli uzatishni ta’mmnlanishi. 
SHunday  qilib,  yagona  iqtisodiy  axborot  tizimini  bosqichma-bosqich 
iqtisodiyotga joriy qilish – milliy axborot tizimini yaratishga olib keladi.