R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

13- bob  Neyron tarmoq texnologiyalari 
13.1 Neyron to’rlarini tashkil qilish to’g’risida ma’lumot 
Odam miyasi juda  murakkab tuzulishga ega. Uning qanday ishlashini o’rganish 
maqsadida  juda  ko’p  ilmiy  izlanishlar  olib  borilgan  va  borilmoqda.  Ma’lumki  inson 
miyasi katta xajmdagi axborotni tez qayta ishlay oladi. Bunga sabab millionlab miya 
nerv xujayralari - neyronlarning parallel ishlashidir [24,34].  
Sun’iy  neyronlarning  g’oyaviy  asosi  xam  biologik  neyron  xujayralari 
xisoblanadi.  Bugungi  kunda  miyaning  ishlashini  o’rganish  yo’lida  fan  erishgan 
yutuqlardan kelib chiqib biologik neyron quyidagicha ishlashini aytish mumkin. Nerv 
xujayrasi  -  neyron  bo’lib,  u  ma’lumotlarni  qayta  ishlovchi  eng  kichik  birlikdir.  O’z 
o’rnida  xar  bir  neyronda  ko’plab  o’simtalar  bo’ladi.  Bu  o’simtalarning  bittasidan 
boshqa  barchalari  akson  deb  nomlanadi  va  aksonlar  orqali  neyronga  tashqi  signallar 
keladi.  Bitta  o’simta  dendrid  deb  nomlanadi  va  u  orqali  neyron  tashqariga  signal 
beradi.  Ko’plab  neyronlar  bir  birlari  bilan  ma’lum  arxitekturada  bog’langan  bo’ladi. 
Bir neyronning aksoni boshqa bir neyronning dendridiga bog’langan nuqtalari sinaps 
deyiladi.  
 
SHu  tariqa  millionlab  neyronlar  bir-birlari  bilan  bog’lanib  ma’lum  bir 
arxitekturadagi  neyron  to’rlarini  tashkil  qiladi.  Bitta  oldingi  qatlamdagi  neyron 
chiqish  o’simtasi  -  dendrid  orqali  signalni  keyingi  qatlamdagi  neyronlarga  ularning 
aksonlari  orqali  beradi.  Eng  birinchi  qatlamdagi  neyronlar  signallarni  ma’lum 
organlarning  retseptorlari  orqali  oladi.  Masalan  ko’z,  burun,  teri  va  xokazolar.  Eng 
oxirgi  qatlamdagi  neyronlar  esa  signallarni  ma’lum  organlarning  muskullariga 
uzatadi. Masalan qo’l, oyoq, yuz, tovush pardalari va xokazolar. 
Ana  shu  kabi  miya  tuzulishini  o’rganishlardan  kelib  chiqib  biologik 
neyronlarning  funktsional  analogi  sun’iy  neyronlarni  yaratishga  xarakatlar 
qilinmoqda. Albatta, bugun erishilgan natijalar inson miyasiga nisbatan juda primitiv, 
lekin shilliqurt, chuvalchang miyasi darajasida deyish mumkin.  
Sun’iy  neyron  tabiiy  neyronning  funktsiyasini  bajara  oladigan  matematik 
modelь,  apparat  yoki  kompyuter  dasturidir.  Bunda  signallarning  qiymati  (ya’ni 
amplitudasi)gina  xisobga  olinadi.  Tabiiy  neyronda  esa  nafaqat  signalning  qiymati, 
balki  chastotasi  xam  xal  qiluvchi  axamiyatga  ega  bo’lishi  mumkin.  Ammo 

---

 
168 
organizmlar miyasini bugungi o’rganilganlik darajasi juda past bo’lib, xozirgacha bu 
borada ilmiy natijalarga erishilmagan. 
Neyron  deyilganda  sun’iy  neyron  aniqrog’i,  kompyuter  dasturini  nazarda 
tutiladi. 
Oddiy neyronni ko’rib chiqaylik: 
 
Bu erda: 
p – kirish vektori (input vector); 
R–  kirish elementlari soni (number of input elements); 
w–  og’irliklar vektori (weight vector); 
b–  surilish (bias); 
n–  kirishning og’irliklarga ko’paytirilgan va surilgan qiymati (wpqb); 
f–  transfer funktsiya (transfer function); 
a–  chiqish (output). 
Neyronga  kirish  vetori  p  beriladi.  Kirishlarning  barchasi  bir  xil  ta’sir  kuchiga 
ega  bo’lmaydi.  SHuning  uchun  ma’lum  kirishning  ta’sir  kuchini  boshqarish 
maqsadida og’irlik w tushunchasi kiritilgan. Xar bir kirish qiymati p og’irliklar vetori 
w  ning  mos  elementiga  ko’paytirilib  natijalar  jamlanadi  (ya’ni  wp+p
1
w
1,1+
p
2
w
1,2 
+
…p
R
w
1,R
).  Summaga  surilish  qiymati  b  qo’shiladi.  b  xam  og’irlik  w  ga  juda 
o’xshash, ammo uning «kirish» qiymati o’zgarmas 1 (bir) konstantadir (ya’ni b kirish 
qiymati  emas).  Natijada  transfer  funktsiyaning  kirish  qiymati  n  xosil  bo’ladi  (ya’ni 
n+wp+b).  Bu  qiymat  transfer  funktsiya  (uzatish  funktsiyasi)ga  parametr  sifatida 
berilib neyronning chiqishi a topiladi. 
w  va  b  neyronning  sozlanadigan  parametrlaridir.  Ana  shu  parametrlar 
o’zgartirilib neyron ma’lum bir funktsiyani bajaradigan xolga keltiriladi. SHu jarayon 
neyronni  o’rgatish  deb  yuritiladi.  Neyron  to’rlarning  markaziy  g’oyasi  xam  ana 
shunda:  neyronlarning  w  va  b  qiymatlarini  o’zgartirib,  ya’ni  o’rgatib  ixtiyoriy 
vazifani  bajaradigan  xolga  keltirish  mumkin.  Neyronni  sxematik  ravishda 
quyidagicha ifodalash mumkin: 

---

 
169 
 
 
Neyron  kirish  qiymatlarini  og’irliklarga  ko’paytmasini  jamlabgina  qolmasdan 
ma’lum  bir  funktsiya  –  transfer  funktsiyada  xam  qayta  ishlaydi.  Transfer  funktsiya 
sifatida 
chiziqli, 
zinali, 
logarifmik-sigmoida, 
tangensoida 
funktsiyalaridan 
foydalaniladi. qanday funktsiyadan foydalanish aniq masalaga bog’liq.  
Bitta neyronning funktsional quvvati juda past, lekin uning afzalliklaridan biri – 
ko’plab neyronlar birlashtirilib, quvvati oshirilib ishlatilishi mumkin.  
quyida S dona neyrondan tashkil topgan 1 qatlam(layer)li neyron to’r keltirilgan: 
  
 
R – kirish elementlari soni; 
S – birinchi qatlamdagi neyronlar soni; 
 
Og’irliklar  vektori W  matritsasining qatorlari  neyronlarning  indeksini,  ustunlari 
esa kirish indekslarini ifodalaydi, ya’ni: