Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

 
 
 

---

166 
 
 
XIII bob. MOLIYA BOZORIDA BANKLAR VA NOBANK KRЕDIT 
INSTITUTLARI 
13.1. Moliya bozorida banklarning ishtiroki 
Banklar  moliya  bozorining  faol  ishtirokchilari  hisoblanadi.  Zamonaviy 
moliya  bozori  murakkab  tizimga  ega  boʻlib,  pul  bozori,  kredit  bozori,  qimmatli 
qogʻozlar  bozori,  valyuta  bozori  va  boshqalarni  oʻz  ichiga  oladi  hamda  ularning 
har  birida  banklar  ishtiroki  kuzatiladi.  Umumiy  holda  banklar  moliya  bozorida 
emitent, investor, investitsion vositachilar sifatida ishtirok etadi. Ayrim davlatlarda 
banklar depozitariy vazifasini ham bajaradi.  
Banklarning  emitent  sifatida  faoliyati  aksiyalar,  korporativ  obligatsiyalar, 
depozit  sertifikatlari  muomalaga  chiqarishi  va  investorlar  oʻrtasida  joylashtirishi 
bilan  izohlanadi.  Shuningdek,  “Markaziy  bank  davlatning  qimmatli  qogʻozlari, 
shuningdek  Markaziy  bankning  oʻzi  chiqargan  qarz  majburiyatlarini  xarid  qilishi 
va ochiq bozorda sotishi mumkin”
87
.  
Oʻzbekiston  Respublikasi  “Banklar  va  bank  faoliyati  toʻgʻrisida”gi 
Qonuniga  asosan  tijorat  banklari  “qimmatli  qogʻozlar  chiqarish,  xarid  qilish, 
sotish, hisobini yuritish va ularni saqlash, mijoz bilan tuzilgan shartnomaga binoan 
qimmatli qogʻozlarni boshqarish, qimmatli qogʻozlar bilan boshqa operatsiyalarni 
bajarish”
88
  kabilarni  amalga  oshiradi.  Umumiy  holda  banklar  qimmatli  qogʻozlar 
bozorida quyidagi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin: 
- qimmatli qogʻozlarni chiqarish, sotib olish, sotish, saqlash;  
- qimmatli qogʻozlarga mablagʻlar kiritish; 
-  ishonchli  boshqaruvchi  sifatida  mijoz  topshirigʻi  asosida  qimmatli 
qogʻozlarni boshqarish;  
-  qimmatli  qogʻozlar  oldi-sotdi  jarayonida  mijoz  topshirigʻi  asosida  uning 
hisobidan vositachilik funksiyalarini bajarish, broker vazifasini bajarish;  
-  qimmatli  qogʻozlar  chiqarish  va  muomalasi  masalalari  boʻyicha 
konsultatsion xizmatlar koʻrsatish (invetitsiya maslahatchiligi);  
-  investitsion  kompaniya,  anderrayter  sifatida  qimmatli  qogʻozlar 
chiqarilishini tashkil etish;
 
-  qimmatli  qogʻozlarni  joylashtirish  boʻyicha  uchinchi  shaxslar  foydasiga 
kafolat berish. 
Oʻzbekiston  Respublikasi  “Qimmatli  qogʻozlar  bozori  toʻgʻrisida”gi 
Qonuniga  asosan,  mamlakatimizda  korporativ  obligatsiyalar  investorlarga  tegishli 
mablagʻlarning emitentlar tomonidan toʻlanishi boʻyicha toʻlov agentlari vazifasini 
bajaruvchi tijorat banklari ishtirokida chiqariladi. 
Infratuzilma obligatsiyalari chiqarilganda esa ularni joylashtirishdan tushgan 
mablagʻlar  alohida  bank  hisobvaragʻida  jamlanadi  va  emitentning  ulardan 
maqsadli foydalanilishini nazorat qiluvchi kuzatuv kengashi yoki yuqori boshqaruv 
organi qaroriga koʻra sarflanadi. 
                                                
87
“Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида”ги Қонуни, 25-модда. 
88
Ўзбекистон Республикаси “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида”ги Қонуни, 4-модда. 

---

167 
 
Emitent  majburiyatlarining  bajarilishi  garov,  bank  kafolati  yoki  qonunda 
nazarda tutilgan boshqa usullar bilan qoʻshimcha taʼminlanadigan obligatsiyalarni 
chiqarish  toʻgʻrisidagi  qarorda  qoʻshimcha  taʼminot  bergan  shaxs  toʻgʻrisidagi  va 
taʼminot  shartlari  haqidagi  maʼlumotlar  ham  koʻrsatilishi  kerak.  Bu  holda 
obligatsiyalarni  chiqarish  toʻgʻrisidagi  qaror  qoʻshimcha  taʼminot  bergan  shaxs 
tomonidan  ham  imzolanishi kerak.  Bundan  ham koʻrinib turibdiki tijorat banklari 
kafolati ostida ham obligatsiyalar chiqarilishida chiqarilishi mumkin. 
Tijorat  banklari  tomonidan  depozit  sertifikatlarini  chiqarish  qimmatli 
qogʻozlar bozorini tartibga solish boʻyicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan 
holda  Oʻzbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  belgilangan  tartibda 
amalga  oshiriladi.Bunda  depozit  sertifikati  —  bankka  qoʻyilgan  omonat 
summasini  va omonatchining  (sertifikat saqlovchining) omonat summasini  hamda 
sertifikatda shartlashilgan  foizlarni sertifikatni bergan bankdan  yoki shu bankning 
istalgan  filialidan  belgilangan  muddat  tugaganidan  keyin  olish  huquqini 
tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qogʻozdir. 
Veksellarni  chiqarish  esa  qimmatli  qogʻozlar  bozorini  tartibga  solish 
boʻyicha  vakolatli davlat organi bilan kelishilgan  holda Oʻzbekiston Respublikasi 
Moliya  vazirligi  va  Oʻzbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan 
belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunda veksel beruvchining yoxud vekselda 
koʻrsatilgan  boshqa  toʻlovchining  vekselda  nazarda  tutilgan  muddat  kelganda 
veksel egasiga  muayyan summani toʻlashga doir qatʼiy majburiyatini tasdiqlovchi 
noemissiyaviy qimmatli qogʻoz veksel hisoblanadi. 
Mamlakatimizda  va  xorijiy  emitentlar  qimmatli  qogʻozlarni  mustaqil 
ravishda,  shuningdek  banklar  va  investitsiya  vositachilari  orqali  joylashtirish 
huquqiga ega. Ayni paytda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy baki tomonida “Kvars” 
aksiyadorlik jamiyati aksiyalari joylashtirilayotganligi bunga yaqqol misol boʻladi. 
Shu oʻrinda “qimmatli qogʻozlarga doir narxlarning, talab va taklifning darajasini 
saqlab  turish  uchun  birja  bitimlari  tuzilganda  market-meyker  birjaga,  Qimmatli 
qogʻozlar  markaziy  depozitariysiga,  shuningdek  Oʻzbekiston  Respublikasi  Tashqi 
iqtisodiy  faoliyat  milliy  bankiga  yigʻimlar  va  boshqa  toʻlovlar  toʻlashdan  ozod 
qilinganligini”
89
 taʼkidlash lozim. 
Emitentlar  qimmatli  qogʻozlarni  mustaqil  ravishda,  shuningdek  banklar  va 
investitsiya  vositachilari  orqali  joylashtirish  huquqiga  ega.  Bunda  banklar  va 
investitsiya  vositachilari  emitentlar  tomonidan  chiqarilgan  emissiyaviy  qimmatli 
qogʻozlar  chiqarilishining  joylashtirilmagan  qismini  sotib olish  majburiyatini  olib 
yoki  olmagan  holda  emissiyaviy  qimmatli  qogʻozlarni  emitent  nomidan  sotish 
toʻgʻrisida  emitentlar  bilan  shartnomalar  tuzishi  mumkin.  Bunda  emitent, 
shuningdek  u  bilan  shartnomaga  koʻra  emissiyaviy  qimmatli  qogʻozlar 
joylashtirilishini  amalga  oshiruvchi  banklar  va  investitsiya  vositachilari  mazkur 
qimmatli  qogʻozlar  olinguniga  qadar  investorga  qimmatli  qogʻozlar  emissiya 
risolasi  va  emissiyaviy  qimmatli  qogʻozlarni  joylashtirish  shartlari  bilan  tanishib 
chiqish imkoniyatini taʼminlashi shart. 
                                                
89
Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги Қонуни, 16-модда. 

---

168 
 
Qimmatli  qogʻozlarning  uyushgan  savdosida  qimmatli  qogʻozlarga  doir 
bitimlar  natijalari  boʻyicha  pul  mablagʻlarining  hisob-kitoblari  Oʻzbekiston 
Respublikasi  Tashqi  iqtisodiy  faoliyat  milliy  banki  tomonidan  amalga  oshiriladi. 
Qimmatli  qogʻozlarning  uyushgan  savdosida  qimmatli  qogʻozlarga  doir  bitimlar 
natijalari  boʻyicha  qimmatli  qogʻozlardagi  hisob-kitoblar  esa  Qimmatli  qogʻozlar 
markaziy  depozitariysi  va  (yoki)  investitsiya  vositachisi  tomonidan  amalga 
oshiriladi. 
Moliya  bozorida  tijorat  banklari  kredit  operatsiyalari  orqali  faol  ishtirok 
etishi  barchaga  maʼlum  holat.  Shuningdek  valyuta  bozorida  ham  banklarning 
faolligi bozor iqtisodiyoti sharoitida alohida ahamiyatga ega.